Ибн Касир раҳимаҳуллоҳ шундай дедилар: «Ушбу нарсаларни Яратгувчи Зот ибодатга лойиқ-ҳақлидир».
Шайх раҳимаҳуллоҳ Роб – маъбуд, деб Аллоҳ таолонинг ушбу: «Эй инсонлар, сизларни ва сизлардан илгари ўтганларни тақво эгалари бўлишингиз учун яратган Роббингизга ибодат қилингиз», қовлини далил қилиб келтиргач, Ибн Касир раҳимаҳуллоҳнинг ушбу оятга берган изоҳларини нақл қилдилар. Ва ибодат турлари ҳамда ҳар бир турнинг далилини баён қилиб беришни хоҳладилар.
Ибодатнинг луғатдаги маъноси: хокисор бўлиш, бўйинсуниш. Мисол учун: «طريق معبد», яъни, устидан юриб ўтиш давомида ҳозирланган-бўйинсундирилган йўл.
Ибодат икки қисмдир:
Биринчи қисм: Барча махлуқотлар умуман олганда Аллоҳнинг бандаларидир. Мўмин, кофир, фосиқ ва мунофиқ. Бари Аллоҳнинг бандаси. Яъни, барчалари Унинг тасарруфи ва бошқаруви остидадир. Шундай экан уларга Аллоҳ субҳанаҳу ва таолога ибодат қилишлари вожиб бўлади. Демак, барча халқлар, кофиру мўминларнинг бари Аллоҳнинг бандаларидир. Яъни, Унинг бўйинсундирилган махлуқотлари, улардан бирор киши Унинг бошқарувидан ташқарига чиқмайди. Аллоҳ таоло шундай деди: «Осмонлар ва ердаги бор жонзот (қиёмат кунида) Раҳмон (ҳузурига) бўйинсунган ҳолда келгувчидир» (Марям: 93). Ушбу маъно остига осмонлар ва ердаги барча, мўмину кофир дохил бўлиб, барчалари қиёмат куни Аллоҳ субҳанаҳу ва таолога бўйинсунган ҳолда келадилар ва бирор кишининг Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг мулкида шериклиги йўқ.
Иккинчи қисм: Фақатгина мўминларга хос бўлган убудийят-бандалик. Аллоҳ таоло шундай деди: «Раҳмоннинг (суюкли) бандалари ерда тавозуъ билан юрадиган кишилардир» (Фурқон: 63). Ва мана бу қовли: «Аниқки Менинг бандаларим устида сен учун ҳеч қандай салтанат-ҳукмронлик йўқдир» (Ҳижр: 42). Шайтон шундай деди: «Магар уларнинг орасидаги покиза бандаларинггина (ҳақ йўлдан озмай қолурлар)» (Ҳижр: 40). Бу хос бандалик бўлиб, у – тоат ҳамда Аллоҳга У Зотни ибодатда яккалаш ила қурбат ҳосил қилинадиган бандалик-қулликдир.
Ибодатнинг шариатдаги таърифи борасида уламолар ихтилофлашишди. Яъни, турли иборалар ила таъриф беришган бўлса-да, бироқ маъно бирдир. Улар ичида Ибнул Қоййим раҳимаҳуллоҳ «Нуния»да айтганларидек: Ибодат – хокисорлик ва муҳаббатнинг чек-ниҳоясидир, деганлар ҳам бўлди.
«Раҳмонга қуллик бажо қилиш банда томонидан ғоятда муҳаббат ва хокисорлик ила бўлур. Булар (яъни, ғоятда муҳаббат ва ниҳоятда хокисорлик) икки қутбдир».
Демак, Ибнул Қоййим раҳимаҳуллоҳ ибодатга муҳаббатнинг чек-чегараси ва хокисорликнинг ниҳоий кўриниши дея таъриф бердилар.
Ва яна улар ичида: Ибодат – урф тақозо-талаби ва ақл ҳосиласидан холи ўлароқ шаръан буюрилган буйруқлар, деб айтганлар ҳам бўлди.
Чунки ибодат тавқифий-далилга қайдланган бўлиб, на ақл ва на урф-одат билан эмас, балки шариат билангина жорий бўлади. Бу тўғри таърифдир.
Бироқ шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ берган таърифлари кўп қиррали ва сермаънодир: «Ибодат – Аллоҳ таолога суюкли бўлган ҳар бир зоҳирий-ошкора ва ботиний-махфий сўз ва амални ўзида жо қилган калимадир».
Ушбу таъриф кўп қиррали ва сермаънодир. Яъни, ибодат Аллоҳ таоло буюрган барча амалларни ўз ичига олади. Аллоҳ таоло буюрган ишни Унга тоат ўлароқ адо этиш ва қайтарган қайтариқни Аллоҳ таолога итоат ўлароқ тарк этиш. Ана шу ибодатдир. Ибодатларни санаб адоғига етиб бўлмайди. Турлари жуда кўп. Аллоҳ таоло буюрган ҳар бир амални қилиш ва қайтарган барча қайтариқларни Унга тоат ўлароқ тарк этиш ибодатдир. Хоҳ ушбу амаллар тана аъзолари ила бажариладиган зоҳирий ёки қалбда адо этиладиган ботиний амаллар бўлсин, бари ибодатдир. Чунки ибодат тил, қалб ва тана аъзолари ила бажарилади.
Тасбиҳ, зикр, таҳлил ва икки шаҳодат калимасини нутқ қилиш каби тилда адо этиладиган шаръий сўзларнинг бари ибодатдир.
Шунингдек, Аллоҳга қурбат ҳосил қилайин дея қалбда адо этиладиган хавф, умид, рағбат, қўрқув, таваккул, тавба-тазарру, мадад сўраш каби ибодатларнинг бари қалб амалларидир. Аллоҳ таолога қалб ила суяниш-таяниш, Ундан қўрқиб, У Зотга рағбат, муҳаббат, ихлос ва содиқ бир ният қилиш, демак, қалбдаги ушбу амалларнинг бари ибодат турларидандир.
Худди шундай рукуъ, сажда, Аллоҳ йўлида жиҳод қилиш, нафс истакларига қарши жиҳод қилиш, ҳижрат ва рўза тутиш каби амаллар, тана аъзолари билан адо этиладиган ибодатлардир.
Демак, ибодатлар тил, қалб ва тана аъзолари ила адо қилинар экан. Сўнг ушбу ибодатлар (яна бир бошқа жиҳатдан) бадан-жасад ва мол сарф қилиш билан адо этиладиган қисмларга бўлинади.
Бадан-жасад ила адо этиладиган ибодатларга мисол: юқорида айтиб ўтилган уч турдаги тил, тана аъзолари ва қалб ила амалга ошириладиган ибодатлардир.
Мол сарф қилиш билан бўладиганга мисол: закот чиқариш, Аллоҳ йўлида инфоқ қилиш, жиҳод учун мол сарф қилиш. Аллоҳ таоло шундай деди: «Аллоҳ йўлида молу жонлари билан курашган зотлар...» (Тавба: 20). Аллоҳ таоло оятда жондан аввал молни зикр қилди. Демак, мол билан жиҳод қилиш пул сарф қилиш билан адо этиладиган ибодатдир. Ҳаж ҳам бадан-жасад, ҳам мол сарф қилиш билан бўладиган ибодат. Ҳаж амаллари-маносиклар: тавоф, саъй, тош отиш, Арафа (тоғи)да туриш, Муздалифада тунаб қолиш бадан билан бўладиган ибодатлар. Булар учун пул сарф қилиш эса мол билан адо этиладиган ибодатдир. Чунки ҳаж қилиш сарф-ҳаражатга эҳтиёж сезади.
Аллоҳ таоло буюрган ибодат турларига мисол ислом, иймон ва эҳсон.
Шайх раҳимаҳуллоҳ ибодатга мисол қилиб, чеклаш мақсадида эмас, бир қанча ибодат турларини ёдга олдилар. Чунки улар шайх раҳимаҳуллоҳ зикр қилганларидан-да кўп бўлиб, уларни мухтасар бир рисолада жамлашнинг имконияти йўқ. Бироқ мисол тариқасида зикр қилдилар. Шайхулислом раҳимаҳуллоҳнинг «ал-Убудия» номли алоҳида рисолалари бўлиб, ушбу рисолада ибодат ва унинг турлари, ҳамда ибодат борасида сўфий ва бошқа тоифалар томонидан рўй берган оғишишларни баён қилиш ҳақида баҳс олиб борилган. Ушбу қимматли рисолани толиби илм ўқиб чиқишга муҳтождир.
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): «Ислом, иймон ва эҳсон», деган сўзларига тўхталадиган бўлсак, ушбу уч тур, ибодат турларининг энг катталаридир. Ислом, иймон ва эҳсон. Шайх раҳимаҳуллоҳнинг иккинчи асос ҳақидаги сўзларида ушбу уч тур ибодатга шарҳ бериб ўтилади. Ушбу ўринда ёдга олишларига сабаб эса, чунки улар ҳам ибодат турларидандир. Ислом беш рукн: икки шаҳодат калимаси, намозни барпо қилиш, закотни ўташ, Рамазон рўзасини тутиш ва Аллоҳнинг уйини ҳаж қилиш. Ушбу ибодатлар мол ва жасад ила амалга оширилади. Шунингдек, иймон олти рукн бўлиб, улар қалбда адо этилади: Аллоҳга, малоикаларга, китобларга, элчиларга ва охират кунига иймон келтириш, ҳамда тақдирнинг яхши ва ёмонига иймон келтириш. Булар қалбий ибодатлардир.
Эҳсон эса бир рукндан иборат. У – Аллоҳга, гўёки Уни кўриб турганингдек ибодат қилишинг. Агар Уни кўрмасанг ҳам, У сени кўриб туради. Бу ибодат турларининг энг олийсидир. Чунки эҳсон ибодатларнинг энг олийси. Булар дин мартаба-даражалари, деб аталади. Чунки улар жамлангани маҳал дин барпо бўлади. Жаброил алайҳиссалом Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламдан саҳобалари гувоҳлигида бир қанча саволлар йўллаганларида, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам ислом, иймон ва эҳсон ҳақида жавоб бериб, сўнг шундай дедилар: «Бу Жаброил (бўлиб), сизларга динингиз иш(лар)ини таълим бергани келди». Демак, ушбу уч даража дин деб номланди.

Савол: Бир одамнинг зиммасида олти йиллик рамазон ойи рўзасини тутиб бериш масъулияти бор. Келгуси ойдан еттинчи йилга киради. Унинг рўза тутишга кучи етмайди ва докторлар рўза тутиш унга зарар беришига қарор қилдилар. У бировни тўйдириши керакми ёки бошқа нарса қилиши зарурми?
Жавоб: Қачон рўза тутиш ўзингизга зарар бериши маълум бўлса ва буни ишончли доктор айтган бўлса, уни соғлиғингизга зарар бермайдиган бир замонга кечиктиршингизнинг зарари йўқ. Бунда бир неча йилларнинг рўзаси тўпланиб қолишининг аҳамияти йўқ. Чунки, сиз бетоблигингиз сабабли узрлисиз. Аллоҳ таоло сизга шифолар берсин. Сиз на мискинни тўйдирасиз ва на бошқа каффорот берасиз. Фараз қилайликки, касаллигингиз тузалмай мудом давом этгудек бўлса ва бунга докторлар қарор беришса, тута олмаган ҳар бир кунингиз учун бир мискинга бир ҳовуч буғдой ёки бошқа таомлардан ярим соъ беришингиз керак бўлади.

Аллоҳга ҳамдлар ва мақтовлар бўлсин. Ундан ёрдам сўраймиз. Нафсларимиз ёмонлиги ва амалларимиз хатоликларидан Аллоҳнинг паноҳига ўтамиз. Аллоҳ кимни ҳидоят қилса, уни ҳеч ким адаштира олмас ва Ул зот адаштириб қўйган кишини бирор кимса ҳидоят қила олмас. Ёлғиз Аллоҳдан бошқа ибодатга ҳақли бирор илоҳ йўқлигига гувоҳлик бераман. Унинг шериги йўқ. Ва Муҳаммад Ул зотнинг қули ва элчиси эканлигига гувоҳлик бераман.
«Эй мўминлар, Аллоҳдан ҳақ-рост қўрқиш билан қўрқинглар ва фақат мусулмон бўлган ҳолларингда дунёдан ўтинглар!» (Оли Имрон: 102).
«Эй инсонлар! Сизларни бир жондан (Одамдан) яратган ва ундан жуфтини вужудга келтирган ҳамда у икковидан кўп эркак ва аёлларни тарқатган Роббингиздан қўрқингиз! Яна ораларингиздаги савол-жавобларда ўртага номи солинадиган Аллоҳдан қўрқингиз ва қариндош-уруғларингиз (билан ажралиб кетишдан қўрқингиз)! Албатта Аллоҳ устингизда кузатувчи бўлган зотдир» (Нисо: 1).
«Эй мўминлар, Аллоҳдан қўрқинглар, тўғри сўзни сўзланглар! (Шунда Аллоҳ) ишларингизни ўнглар ва гуноҳларингизни мағфират қилар. Ким Аллоҳга ва Унинг пайғамбарига итоат этса, бас у улуғ бахтга эришибди» (Аҳзоб: 70, 71).
Аммо баъд:
Ҳақиқий илм нима? Бу борада фалончининг бундай, пистончи ундай дегани мусулмонларни ушбу мавзу билан боғлиқ бўлган кўпгина саволлар олдида ҳайратда қолдиради. Бу ҳақда ҳадисда айтиладики: “байнал-қийли вал-қоли ва касротис-суали ...”
“Миш-мишлар ва кўп савол бериш орасида...”. Шундай экан, илм нима дегани?
Қуръон ва Суннатни билганлар шубҳа қилмайдики илм - бу Аллоҳ айтганидек:
“Пайғамбар ўзи сизларга ато этган нарсани олинглар, у зот сизларни қайтарган нарсадан қайтинглар” (Ҳашр: 7).
Маъноси: “Аллоҳ таоло ҳамма нарсага тааллуқли бўлган қоида ва умумий асосга буюриб айтадики: Расулуллоҳ сизларга нимани келтирган бўлса, уни дарҳол қабул қилиб олинглар. Сизларни нимадан қайтарган бўлса, ўша нарсадан дарҳол тўхтанглар. Ушбу қоида дин асослари ва бўлакларини ҳам ички, ҳам сиртқи жиҳатидан ўз ичига олади. Ҳамда маълум бўладики, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келтирган нарсани қабул қилиб унга эргашиш бандаларга фарзи айн бўлади. Ул кишига қарши чиқиш ҳалол бўлмайди. Бундан ташқари, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир нарсага қилган ҳукмларидан келиб чиққан далил Аллоҳ таоло томонидан келган насс-ҳужжат кабидир. Бирор бир кишига у кишининг ҳукмини тарк этиш учун рухсат ҳам, узр ҳам йўқ. Ҳамда бирор кимсанинг сўзини ул киши сўзидан олдинга қўйиш мумкин эмас” (Саъдийнинг тафсиридан, Ҳашр: 7).
Бундан ташқари Аллоҳ Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васалламни шундай таърифладики:
“Ботиб кетаётган юлдузга қасамки, сизларнинг соҳибингиз (яъни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам) залолатга ҳам кетгани йўқ, йўлдан ҳам озгани йўқ! Ва у (сизларга келтираётган Қуръонни) ўз ҳавойи-хоҳиши билан сўзламас. У (Қуръон) фақат (Аллоҳ томонидан пайғамбарга) ваҳий қилинаётган (туширилаётган) бир ваҳийдир” (Нажм: 1-4).
Маъноси: “Кечасининг тугаб бораётган охирида ва ёруғликнинг яқинлашишида уфқда тушиб кетаётган юлдузга қасамки, сизларнинг соҳибингиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам йўлдан озмади ҳам, оғмади ҳам. Аллоҳ уларга танбеҳ беряптики, улар у кишидаги содиқлик ва ҳидоятни билишаётган эди. Ва у кишининг диний иши уларга махфий эмас эди. У кишининг гаплари ҳаво-нафси томонидан содир бўлмайди. Ул киши фақат ўзига қилинган ваҳийгагина эргашади. Бу ваҳий ҳидоят ҳамда у кишининг ўзи ва бошқалар борасидаги тақводир. Ушбу оят суннатнинг Аллоҳ ҳузуридан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қилинган ваҳий эканлигига далил бўлади. Аллоҳ Таоло айтганидекки, Аллоҳ Сизга Китоб ва Ҳикмат туширди. (Демак) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ Таоло томонидан шариат хусусида берган хабарларида (хато қилишдан) сақлангандирлар. Зеро у кишининг сўзлари ҳавои нафс томонидан содир бўлмайди. У кишининг сўзлари фақат ваҳий қилинган ваҳийдан иборат” (Саъдийнинг тафсиридан қисқача таржима қилинди, Нажм: 1-4).
Демак, илм - бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олиб келган нарса. Шубҳасиз, бу илмларнинг асоси Қуръондир. Аллоҳ Таоло Қуръонни Ўз қулларига асосий қонун қилиб жорий қилди, Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга эса Қуръонни одамларга тушунтириб бериш вазифасини юклади. Аллоҳ Таоло айтганидек:
“Сизга эса одамларга нозил қилган нарсаларни (яъни, шариат аҳкомларини) баён қилиб беришингиз учун ва шояд тафаккур қилсалар, деб бу эслатмани — Қуръонни нозил қилдик” (Наҳл: 44).
Маъноси: “Одамларга туширилган нарсани уларга баён қилиб беришингиз учун Биз сизга зикрни туширдик, яъни бандалар ўзларининг диний ва дунёвий ишларининг ҳам зоҳири, ҳам ботинида муҳтож бўладиган нарсалар зикри бўлган Қуръонни сизга туширдик. Бу баён қилиш Қуръоннинг ҳам лафзлари, ҳам маъноларини баён қилишни ўз ичига олади. Шояд улар бу тўғрида фикр юритсалар, яъни Қуръоннинг ҳазиналари ва илмларидан ўзларининг тайёргарликлари ва аҳамиятларига (маъно ва ҳукмлар) чиқариб олсалар” (Наҳл: 44).
Баён - бу Суннат, баён қилинаётган нарса эса - Қуръон. Мусулмонлар (саҳобалар)нинг иттифоқи билан Қуръонни Суннатсиз тафсир қилиш мумкин эмас. Кимки Қуръонни ўз фикри билан, ёки араб тили билимларининг ўзигагина суяниб, ёҳуд одамлар фикрига асосланиб ва ҳоказолар билан тафсир қилса, бу одам очиқ залолатдадир.

Quote:Шу ўринда, Қуръонни қандай тушуниш борасида уламоларнинг қоидаларига бироз тўхталиб ўтсак. Қуръонни тушуниш учун араб тилининг ўзи етарли бўлмайди. Шунинг учун араб тилини тушунганлар ўз ақллари билан Қуръонни тафсир қилишлари жоиз эмас. Бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар:

عن بن عباس عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: "اتقوا الحديث عني إلا ما علمتم فمن كذب علي متعمدا فليتبوأ مقعده من النار ومن قال في القرآن برأيه فليتبوأ مقعده من النار" رواه الترمذي و قال: هذا حديث حسن.

Маъноси: “Менинг номимдан билмай туриб ҳадис айтишдан қўрқингиз. Кимда ким менинг шаънимга қасддан ёлғон ҳадис айтса, унинг жойи дўзахда бўлади ва кимки Қуръон оятларини ўз фикри билан тафсир қилса, унинг ҳам жойи дўзахдадир”. Аҳли суннат уламоларимиз Куръонни тафсир қилиш тартибини қуйидагича баён қилишади:
Биринчиси: Қуръонни Қуръоннинг бошқа оятлари билан тафсир қилиш.
Иккинчиси: Қуръонни Пайғамбаримиз солаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари билан тафсир қилиш. Зеро, Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари Қуръон оятларини баён қилиб келади.
Учинчиси: Саҳобаларнинг асарлари билан Қуръон тафсир қилиш. Чунки, Қуръон уларнинг замонида, уларнинг тилида нозил бўлди ва уларнинг бевосита устозлари Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи васаллам эдилар. Илмда ва яхшиликда саҳобаларга тенг бўла оладиган одам йўқ.
Тўртинчиси: Саҳобаларнинг ўқувчилари бўлган яхши тобиинлар асарлари билан тафсир қилиш. Чунки бундай зотлар саҳобаларни лозим топиб, уларнинг вафотларига қадар улардан илм ўрганишган.
Булардан кейинги замонларда Қуръонни тафсир қилган кишининг сўзлари, юқоридагиларнинг тафсирлари билан солиштирилади. Мувофиқ келса олинади, мухолиф бўлса тарк этилади (Таржимон изоҳи).

Қуръонни тафсир қилишда Суннатга суянишдан бошқа йўл йўқ. Бу қоидага амал қилмаган одам, Қуръонга ишонмаган бўлади. Шунинг учун Қуръонга бўлган иймон ундаги ҳар бир оят ва ҳар бир сўзга иймон келтиришни шарт қилади. Аллоҳ Таоло Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга қарата бундай деди:
“Сизга эса одамларга нозил қилган нарсаларни (яъни, шариат аҳкомларини) баён қилиб беришингиз учун ва шояд тафаккур қилсалар, деб бу эслатмани — Қуръонни нозил қилдик” (Наҳл: 44).
Шак-шубҳа йўқки, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам бу вазифани бажардилар. Бу борада Аллоҳ Таоло бошқа бир оятда айтадики:
“Эй пайғамбар, сизга Парвардигорингиз томонидан нозил қилинган нарсани етказинг! Агар (бу фармонга амал) қилмасангиз, Унинг элчилигини (бандаларига) етказмаган бўлурсиз, Аллоҳ Сизни одамлардан (зараридан) сақлагай" (Моида: 67).
Маъноси: “Эй Расул, сизга Роббингиз томонидан туширилган нарсани етказинг. Агар Роббингиз томонидан туширилган нарсани етказмасангиз, унда сиз рисолатни етказмаган бўласиз, яъни Ул Зотнинг амрига итоат қилмабсиз. Бу Аллоҳ томонидан Расули Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга бўлган буйруқларнинг энг каттаси ва энг улуғидир. Бу ул кишига Аллоҳ туширган нарсаларни етказишдир. Бунга, умматнинг у кишидан қабул қилган ақоид, амаллар, сўзлар, шаръий ҳукмлар, илоҳий талаблардан бўлган барча ишлар киради. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам комил суратда етказдилар. Даъват қилдилар, огоҳлантирдилар, башорат бердилар, енгиллаштирдилар ва уммий (Ислом тушган замондаги арабларга уммийлар дейилган – Таржимон изоҳи.) жоҳилларга таълим бердилар. Шунда улар раббоний уламоларга айланишди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз сўзлари, феъллари, ёзувлари ва элчилари билан етказдилар. У киши нима яхшилик бўлса, умматларини шунга йўлладилар, у киши йўлламаган бирон яхшилик қолмаган. Ва нима ёмонлик бўлса, албатта умматларини ундан огоҳлантирдилар. У киши огоҳлантирмаган ёмонлик қолмаган. У кишининг етказганларига умматнинг энг фазилатли зотлари бўлган саҳобалар, улардан кейинги дин имомлари ва мусулмон кишилар гувоҳ бўлишди. Аллоҳ сизни одамлардан сақлайди. Бу Ўз Расулини одамлардан Аллоҳнинг ҳузуридан бўлган ҳимоя ва сақлашдир. (Эй пайғамбар,) одамларга таълим бериш ва уларга етказишга бўлган рағбат сизга лозим бўлади. Рисолатни етказишда махлуқлардан бўлган хавф сизни чўчитмасин, тўхтатиб қўймасин. Чунки уларнинг пешоналари Аллоҳнинг қўлидадир. Сизни сақлаш кафолатини Аллоҳ Ўзига олди. Сиз зиммангизда фақат очиқ етказишдир. Кимки ҳидоят топса, ўзига фойда. Аммо фақат ҳавои нафсларига эргашиш қасди бўлган кофирларни Аллоҳ ҳидоят қилмайди. Уларнинг куфрлари сабабли яхшиликка муваффақ қилмайди” (Моида: 67).
Аниқки, шариат Қуръон ва Суннатга асослангандир, ва кимки улардан фақат бирини олса, иккинчисига куфр келтирган бўлади. Ушбу икки шартга, яъни Қуръон ва Суннатга қўшимча яна Роббиси йўлида бўлмоқчи бўлган мусулмон иймон келтириши лозим бўлган учинчи шарт бор.
Барча уламолар айтишдики, суннат уч қисмдан иборат:
1. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам сўзлари;
2. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ишлари;
3. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам (рад бермай) маъқуллаганлари (тақрир).
Бу суннатни ким хабар берди, етказди? Бу суннатни бизларга Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари етказишди. Шунинг учун учинчи шарт - Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан бизларга (суннатни) етказган саҳобалардан келган нарсага иймон келтириш.
Демак, Роббимиз йўлида бўлишимиз учун ушбу уч шартни олишимиз керак. Булар:
1. Қуръон;
2. Суннат;
3. Саҳобаларнинг йўли, яъни уларнинг юқоридаги икки шартга қандай амал қилишгани.
Агар биз Қуръонни Суннатга суяниб тафсир қилиш каби шартни бажарсак, бу етарли бўладими?
Жавоб: Йўқ. Қуръон ва Суннат ишора қиладиган яна бир шарт бор. Бу мўминлар, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларининг йўлига эргашишдир. Улар Қуръон ва Суннатни тушунишган эди ва уларга амал қилишарди.
Аллоҳ Таоло айтди:
“Ким ҳақ йўлни аниқ билганидан кейин пайғамбарга хилоф иш қилса ва мўминларнинг йўлларидан бошқа йўлга эргашиб кетса, биз уни кетганича қўйиб берамиз. Сўнгра жаҳаннамга доҳил қиламиз. Нақадар ёмон жойдир у!” (Нисо: 115).
Маъноси: “Кимга Қуръон оятлари ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадислари асосида ҳидоят-тўғри йул баён қилиниб, равшан бўлганидан кейин, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қарши чиқса ва мўминлар-саҳобаларнинг йулини қолдириб, бошқа йулларга эргашиб кетса, топиб олган йўлида уни ташлаб қўямиз. Унинг ёрдамчисини бутлару санамлар қилиб қўямиз. Аммо улар, у адашган бечорани Аллоҳнинг азобидан қутқара олмаслар. Ҳамда уни хор қиламиз, унга тавфиқ бермаймиз. Чунки у ҳақни кўриб, билиб тарк этди. Охиратда уни жаҳаннамга киритамиз. Жаҳаннам қандай ҳам ёмон жой!” (Саъдий тафсиридан қисқача таржима қилинган, Нисо: 115).
Бу оятда жуда муҳим кўрсатма бор: салафи солиҳлар, яъни саҳобалар тушунчалари асосида Қуръон ва Суннатни тушуниш. Дин бошида шундай эди.
Саҳобалар давридан бир қанча аср ўтгач, одамлар илмларини бу умматнинг Абу Ҳанифа, Молик, Шофеъий, Аҳмад ва бошқалар каби уламолари сўзларига асослай бошлади. Бу одамлар ҳақиқатан умматимизнинг имомлари бўлишса ҳам, бироқ улар хатодан сақланган эмас.
Бизнинг замонимизда биз кўпинча “Аллоҳ айтди, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар” дейишганини эшитамиз, лекин учинчиси ҳам: “Салафлар айтишди” бўлиши керак. Ушбу учинчи шартсиз, яъни Қуръон ва Суннатни салафи солиҳ, яъни саҳобалар йўли билан тушунмай киши Роббисининг йўлида бўлиши мумкин эмас.
Ушбу ҳолда киши мўминлар йўлидан юраётган бўлади.
Аллоҳ Таоло: “Кимга Қуръон оятлари ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадислари асосида ҳидоят-тўғри йул баён қилиниб, равшан бўлганидан кейин, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қарши чиқса” деганидан сўнг дарҳол: “топиб олган йўлида уни ташлаб қўямиз. Охиратда уни жаҳаннамга киритамиз. Жаҳаннам қандай ҳам ёмон жой!” демади, балки бундан кейин: “ва мўминлар-саҳобаларнинг йулини қолдириб, бошқа йулларга эргашиб кетса топиб олган йўлида уни ташлаб қўямиз. Охиратда уни жаҳаннамга киритамиз. Жаҳаннам қандай ҳам ёмон жой!” деди (Нисо: 115).
Кимдир Аллоҳ буни шунчаки айтди, деса, Аллоҳдан қўрқсин.
Савол: Инсон Аллоҳнинг Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга итоатсизлик қилиши етарлимасми?
Жавоб: Аллоҳ Таоло Ўз ҳикмати билан ўша оятда “ва мўминлар-саҳобаларнинг йулини қолдириб, бошқа йулларга эргашиб кетса” деб қўшимча қилди.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам Ул Зотнинг Суннатлари ва саҳобаларнинг, уларнинг барчасидан Аллоҳ рози бўлсин, суннатларини ушлашимизга кўрсатма бердилар. Нажот топувчи фирқага кирадиганларнинг сифатларини айтиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Суннатимни ва саҳобаларимнинг суннатларини ушлаганлар”, дедилар. Бошқа саҳиҳ ҳадисда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сизларга менинг суннатим ва мендан кейинги тўғри йўлдаги ҳидоятланган халифалар суннатини ушлаш лозим бўлади” деб марҳамат қилдилар.
Бу сўзларнинг сири шундаки, айнан саҳобалар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам қолдирган нарсани бизга етказишди. Бунга Қуръондан мисол келтираман:
“Ўғри эркак ва ўғри аёлнинг уларнинг қилган қилмишлари сабабли, Аллоҳ томонидан азоб сифатида қўлларини кесинглар. Аллоҳ Азизу Ҳаким бўлган Зотдир” (Моида: 38). Араб тилини билганга “ўғри” сўзининг маъноси тушунарли. Луғавий маънода баҳоси кичик бўлса ҳам, бирон нарсани ўғирлаган одам ўғри бўлади. “Қўл” сўзининг ҳам маъноси тушунарли. Демак, ўғри кимлиги тушунарли. Тухум, ёки товуқни, ёки сигирни ўғирлаганни ўғри деса бўлади ва ҳоказо.
Савол: Буларнинг ҳаммасининг қўлини кесиш керакми? Жавоб: Йўқ.
Биз қаердан буни биламиз? “Ўғри эркак ва ўғри аёл” деган Қуръонданми? Йўқ. Биз буни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Динорнинг тўртдан бир қисмидан камроқ нарсани ўғирлаганларнинг қўлини кесмангизлар” деган сўзларидан биламиз. Агар киши динорнинг тўртдан бир қисмидан озроқ нарсани ўғирласа ва бундан сўнг унинг қўлини кесишса, бу унга нисбатан зулм бўлади. Энди бу оят бизга тушунарлироқ бўлди, лекин тўлалигича эмас.
Аллоҳ Таоло: “уларнинг қўлларини кесингизлар” деди. Биз қўл деганимизда елка ва қўлтиқдан бошлаб бармоқлар охиригача бўлган аъзони тушунамиз. Бу оятни биз қандай тушунамиз? Луғавий маънода қўлнинг қайси қисми кесилса ҳам, елкаданми, тирсакданми ва ҳоказо, буларнинг ҳаммаси қўл кесилиши дейилади. Бу турларнинг барчаси Қуръон матнига тўғри келади. Шариат бўйича эса қандай? Жавоб: Йўқ. Қўл билакдан кесилади.
Буни қаердан биламиз? Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаларидан.
Мана сизларга Қуръон, Суннат ва уларни саҳобалар тушунчаси асосида билиш мисоли.
Ибнул-Қоййим ўз шеърларида:
“Илм Аллоҳ айтгани, Унинг Расули айгани ва унинг саҳобалари айтганларидир. Ва бу нарса йўлдан адаштирмайди!
Илм – бу Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг (саҳобалардан ривоят қилиниб тушунилган) сўзи ўртаси билан олим сўзи ўртасида танлаш эмас!”
Демак, илм нима дегани? Бу – Аллоҳ, Унинг Расули ва у кишининг саҳобалари айтганларини билишдир.
Бугунги кунда Раб Таоло Қуръонда: “... ва мўминлар йўлидан юрмаса ...” деб ишора қилган бу қоидага амал қиладиган одамлар оз.
Бизнинг юқорида ўғри эркак ва ўғри аёл ҳақида келтирган мисолимизда мўминлар йўли билакдан қўлни кесишдир. Ким бунга қарши чиқса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоатсизлик қилган бўлади ва мўминларнинг йўлидан юрмаган бўлади.
Аллоҳ Таоло айтди:
“Кимки Аллоҳдан қўрқса, У унга нажот йўлини қилиб беради ва у билмаган томондан ризқ беради” (Талоқ: 2-3).
Қуйидаги ҳадисга диққат билан эътибор беринг. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдиларки:
Савбон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Яқинки, сизларга халқлар ҳар тарафдан худди ваҳший ҳайвонлар ўз ўлжасига ташланганларидек ташланади”. “Ўша кунда бизнинг сонимиз оз бўлганиданми, ё Расулуллоҳ?”, деб сўрадик. “Йўқ, у кунда сизларнинг сонингиз кўп бўлади. Бироқ сизлар сел кўпиклари каби кўпик бўласизлар. Душманларингиз қалбидан қўрқувни олиб қўйилади ва сизларнинг қалбларингизга заифлик солинади”, дедилар. “Заифлик нима?”, деб сўрадик. “Дунёга муҳаббат қўйиш ва ўлимни ёмон кўриш”, дедилар (Абу Довуд (4297), Аҳмад (5/278) ривоятлари).
“Авнул-Маъбуд” китобининг соҳиби Муҳаммад Ободий ушбу ҳадисни бундай шарҳлайди:
- Сизларга қарши курашиш, сизларнинг шону-шуҳратларингизни синдириш ва диёрларда сизлар эгаллаб турган мулкларни сизлардан тортиб олиш учун кофир фирқалар ва залолат умматлари бир-бирларини чақиришлари яқин бўлиб қолди. Бу худди овқат еювчилар идишдаги овқатларига бир-бирларини чақиришганидек бўлади. Яъни улар бирор бир тўсиқ ва чарчоқсиз ўша таомни тановул қилишади.
- Бизнинг сонимиз оз бўлгани учунми, эй Аллоҳнинг Расули?
- Йўқ. Сизларнинг сонингиз кўп бўлади. Бироқ сизлар оқаётган сув устидаги кўпик каби бўласизлар. Мусулмонларни шижоатнинг озлиги ва қадрларининг пастлиги сабабли Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам улардаги сув устидаги кўпик ва кирликка ўхшатдилар. Албатта Аллоҳ душманларингиз қалбидаги сизлардан бўлган қўрқув-ҳайбатни олиб ташлаб сизларнинг қалбларингизга кучсизлик солади.
- Эй Расулуллоҳ, кучсизлик нима? – деди бир киши.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдиларки:
Дунёга муҳаббат қўйиш ва ўлимни ёмон кўриш. Аллоҳдан офият сўраймиз” (Таржимон нақли).
Дунёга муҳаббат қўйиш ва ўлимдан кейинги бўладиган нарсаларни ёмон кўриш халқларнинг овқат еювчилар бир овқатга чақирганларидек идишдаги овқатларига бир-бирларини чақиришларига олиб келди. Бу халқлар ислом олами устидан сиёсатда, иқтисодда ва бошқа ишларда хўжайин бўлишди.
Нима учун?
Жавоб бошқа ҳадисда:
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: У киши айтадилар: “Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай сўзларини эшитдим: “Агар рибо (га олиб борувчи кўринишлар) билан савдо-сотиқ қилсангиз, сигирларнинг думини тутсангиз ва фақат экин-тикин билан машғул бўлиб, жиҳодни тарк қилсангиз, Аллоҳ сизларга хорликни келтириб қўяди ва то динингизга қайтмагунларингизча, уни устингиздан кўтармайди» (Абу Довуд ҳасан иснод билан ривоят қилган).
“Авнул-Маъбуд” китобининг соҳиби Муҳаммад Ободий ушбу ҳадисни бундай шарҳлайди:
Ибн Умар айтадиларки: Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганларини эшитдим: “Агар иъйна-рибо олди-сотдиси билан шуғуллансангизлар, жиҳод фарзи айн бўлган замонда сигирлар думларини ушлаш ва экинзорлар билан машғул бўлишга рози бўлсангизлар ва фарзи айн бўлган жиҳодни тарк қилсангизлар, Аллоҳ сизларнинг устингизга хорликни султон қилиб қўяди, яъни ер маликларига ҳар йили сизларнинг турли-турли тўловлар берадиган қилиб қўяди. Бундай тўловларни тўлаш хорликдир. Аллоҳ билгувчироқ. Исломнинг иззати ва бошқа барча динлардан устунлиги бўлган Аллоҳ йўлидаги жиҳодни одамлар тарк этишганида бунинг эвазига Аллоҳ улар билан бунинг тескариси билан муомала қилади. Бу эса уларга хорликни туширишидир. Шунда улар иззат ҳисобланган отларнинг устида миниб юрганларидан кейин сигирлар думларини кетидан юрадиган бўлиб қолишди. Ва то динингизга қайтмагунингизча Аллоҳ бу хорликни кетказмайди!”
Демак, бунинг эвазига одамлар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганларидек динимизга қайтишлари керак.
Эваз алмашишни хоҳлайдиганлар нимани хоҳлайди? Шариат уларнинг нафси кетидан эргашсину улар эса ўз нафсларини шариатга эргаштирмоқчи эмаслар. Шу-ми? Ахир: “динингизга қайтмагунингизча” дейилган-ку.
Аллоҳ Таоло айтди:
“Аниқки, то бирон қавм ўзларини ўзгартирмагунларича Аллоҳ уларнинг аҳволини ўзгартирмас” (Раъд: 11).
Маъноси: “Шубҳасиз, Аллоҳ бир қавмнинг неъматларини, уларга яхшилик қилиши ва гўзал ҳаётларини, то улар ўзларини ўзгартирмагунча, ўзгартирмайди. Яъни иймондан куфрга, тоатдан маъсиятга, ёки Аллоҳнинг неъматларига шукр қилишдан уларни камситишга кўчмагунларича, Аллоҳ уларнинг неъматли ҳаётларини ўзгартирмайди. Агар улар бундай қилишса, унда Аллоҳ улардан неъматларини тортиб олади. Шунингдек, бошқа бандалар маъсиятдан Аллоҳнинг тоатига кўчиш билан ўзларини ўзгартиришса, Аллоҳ улардаги бахтсизлик ҳолатини яхшилик, қувонч, ҳавас ва раҳмат ҳаётига кўчиради” (Раъд: 11).
Демак, унинг эвази - динларингизга, Роббимиз қонунларига қайтишдир.
Аллоҳ Таоло дедики:
“Кимки Аллоҳдан қўрқса, У унга нажот йўлини қилиб беради ва у билмаган томондан ризқ беради” (Талоқ: 2-3).
Демак, бу йўл – покланиш ва тарбияланиш йўлидир. Куфр ва бидъатлардан тозаланиш ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ва саҳобаларининг пок суннатлари асосида тарбияланиш, уларнинг ҳаммасидан Аллоҳ Таоло рози бўлсин.
Бироқ бугунги мусулмонларга қайси йўлдан кетаётганлари, ризқларини қайси йўл билан - ҳалолми, ҳаромми – топаётганлари унча муҳим бўлмай қолди. Демак, уларнинг бугунги йўли – нафс ва ҳаво йўлидир! Аллоҳга осий бўлиш ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам йўлларига эргашмаслик!
Аллоҳ Таоло айтди:
“Аниқки, то бирон қавм ўзларини ўзгартирмагунларича Аллоҳ уларнинг аҳволини ўзгартирмас” (Раъд: 11).
Тарихга қаранг.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам юборилган ўша даврдаги арабларнинг иқтисодий аҳволи ҳозирги кундаги мусулмонларнинг аҳволларидан ёмонроқ эди. Уларнинг кўпчилиги қашшоқ эди. Бу арабларнинг атрофини Рум ва Форс каби бой салтанатлар ўраб турарди. Уларнинг сони оз ва уларнинг ҳаммаси ўша вақтда камбағалликда яшаётганига қарамай Аллоҳ Ўз Расули соллаллоҳу алайҳи васаллам ва У киши билан бирга бўлганларга кофирларга устун қилди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийратларини ўқиганлар биладики, Ул Зот одамларнинг энг яхшиси бўлсалар-да кечаларда очликни нима билан босишни билмай ўтказар эдилар. Саҳобалар ҳам ўша вақтда камбағалликда яшашган. Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло уларга форс ва румликларга ғолиб қилди.
Улар иқтисодлари яхши бўлгани учун ғалаба қозонишдими? Йўқ!
Бугун эса биз уларга тескари иш тутмоқчимиз! Бизга Аллоҳ ваъда қилган нарсага ҳаром йўл орқали етиб олмоқчимиз. Ҳаромга йўлиққанда бизнинг шариатга эргашишимиз эмас, балки шариат ҳавоимизга эргашишини хоҳлаймиз, (ҳукм) ўрнини алмаштирмоқчи бўламиз!
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдиларки:
“Эй одамлар, дарҳақиқат, менга Руҳул-Қудс юрагимга ваҳий қилди: Албатта ризқини тўла олмагунича ва унга белгиланган вақт тугамагунича жон ўлмайди. Сизлар ҳаракат қилган нарсада ҳаракат қилинглар (яъни сизларга ҳалол қилинган йўл билан ҳаракат қилинглар). Ҳақиқатан, Аллоҳнинг ҳузурида бўлган нарса ҳаром орқали олинмайди”.
Бу ҳадис устида бир фикр юритингиз.
Суҳбатимизнинг сўнгида Аллоҳнинг:
“Кимки Аллоҳдан қўрқса, У унга нажот йўлини қилиб беради ва у билмаган томондан ризқ беради” (Талоқ: 2-3), деган сўзларини тушунтирадиган икки саҳиҳ ҳадисни келтирмоқчиман.
Агар одамлар ўз молларида ва нафсларида Аллоҳдан қўрқишса, Аллоҳ албатта уларга нажот йўлини қилиб беради.
Лекин уларнинг кўпчилиги Аллоҳдан қўрқиш ҳақида аҳамиятсиз бўлади ва ҳаромлигини билиб гуноҳлар қилишда давом этади.
Биринчи ҳадис Бухорийнинг “Саҳиҳ” китобларида Абу Ҳурайрадан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар:
“Сизлардан олдин бир киши ўтган эди. У бир бой кишига келиб:
- Менга 1000 динор олтин танга қарз беринг - деди.
- Ким кафил бўлади? - деб сўради бой.
- Аллоҳ кафил бўлади.
- Ким гувоҳ бўлади?
- Аллоҳ гувоҳ бўлади.
Бой бунга рози бўлиб 1000 динор олтинни унга берди. Бу пулларни олиб бояги киши денгиз бўйлаб саёҳат қилишга кетди ва уларни ўз ҳожатлари ва ишларида сарфлади.
Қарзни қайтариш вақти келди. Бу вақтда қарздор бойнинг мамлакатидан узоқ эди, лекин бу киши Аллоҳга содиқ, тақводор одам бўлган эди. У унга ёрдам берган бойга берган ваъдаси устидан чиқмоқчи бўлди. Лекин бу нарса унинг эсига қарзни қайтариб бера олмайдиган вақтда келиб қолди.
Хўш, у нима қилди?
У бир дарахт бўлагини олиб, ичини ўйиб ковак қилди, ичига 1000 динор олтинни солиб, уларни бостириб ковакни ёпиб қўйди. Сўнгра соҳилга келиб:
- Эй Аллоҳ, Сен кафил ҳам, гувоҳ ҳам бўлдинг,
деб айтди-да бу дарахт бўлагини денгизга улоқтириб юборди. Аллоҳ эса қалблардаги нарсаларни билади. У денгизларга буюрди ва денгизлар бу дарахт бўлагини ёрдам берган бой кутиб туриши керак бўлган жойга олиб борди. Бой келишилган кунда қарздорни кутиб олиш учун чиқди. Кутди, кутди, лекин ҳеч қандай кема келмади. Фақатгина қандайдир ёғоч унинг кўзи олдида тўлқин узра ўйнаб турарди. У ёғочни олиб унинг оғирлигини сезди. Ичини ёрганида ичида 2000 динор олтинни топди. Бир қанча вақтдан сўнг қарздор бой билан учрашди, у эса содир бўлган воқеани сўзлаб берди. Қарздор:
- Сенинг 1000 динорингни юборган одам мен бўламан - деди.
- Аллоҳ сенга молингда барака берди - деди-да 1000 динорни унга қайтариб берди”.
Мана сизларга Аллоҳнинг:
“Кимки Аллоҳдан қўрқса, У унга нажот йўлини қилиб беради ва у билмаган томондан ризқ беради” (Талоқ: 2-3), деган сўзига мисол.
Иккинчи ҳадис Муслимнинг “Саҳиҳ”ида Абу Ҳурайрадан ривоят қилинади. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар:
“Бир куни бир киши чўлдан кетаётганида осмондан: “Фалончининг ерини суғоргин” деган товушни эшитди. Буни эшитиб ўша одам булутлар кетидан бораверди. Кўп юрмай бу булутлардан бир боғ жойлашган ерга ёмғир ёға бошлади. Боғнинг атрофида эса ёмғир йўқ эди. Боққа кирса, кетмон (каби қурол) билан иш қилаётган одамни кўриб қолди. Йўловчи уни осмондан эшитган отидан чақириб салом берди. Боғдаги одам мусофирни кўриб ҳайрон бўлиб сўради:
- Сен қаердан келдинг?
- Мен йўловчиман. Осмондан: “Фалончининг ерини суғоргин” деган овозни эшитганимда мен сенга йўлиққунимча булутлар кетидан боравердим. Нима учун сенинг олдингга бу булут келди?
- Аллоҳга қасамки. Билмайман. Лекин мен бу ернинг эгасиман ва унда ишлайман. Ҳосилни эса учга бўламан: бирини экишга қолдираман, иккинчисини ўзим ва оиламга сарфлайман, учинчисини эса камбағалларга бераман.
- Демак, мен кўрганларимнинг бари Аллоҳдан молингда қўрқишинг учун, ўз улушингни, оиланг улушини ва камбағаллар улушини унутмаганинг учундир. Аллоҳ сенга осмонларни бўйсундириб қўйди!”
Тақво учун бирига денгизни, иккинчисига осмонни бўйсундирган Аллоҳ айбу нуқсондан покдир. Демак ҳаромнинг эвази – ҳалол.
Аллоҳ Таоло: “Эй ақл эгалари, Аллоҳдан қўрқинглар!” деди.
Оламлар Роббиси бўлган Аллоҳга мақтовлар бўлсин! Унинг бизга раҳмат қилиб юборилган қули ва пайғамбари Муҳаммад Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳамда унинг аҳли ва Аллоҳнинг Китоби билан Ўз Пайғамбарининг Суннатини эҳтиёт қилиб сақлаб кейинги авлодларга етказган саҳобаларига (улардан Аллоҳ рози бўлсин!) салот ва саломлар бўлсин!

8-савол: Эҳсон нима?
Жавоб: Аллоҳни кўриб тургандек Унга ибодат қилишинг, агар Уни кўрмасанг, албатта У сени кўриб туради. Далил, Аллоҳ таъолонинг сўзи: «Зотан, Аллоҳ тақводор бўлган ва чиройли амаллар қилгувчи (муҳсин) зотлар билан биргадир» (Наҳл: 128).

Бундан мурод: Миллатдан чиқарувчи катта ширкдир, Аллоҳ сақласин. Бу киши ўзи билан Аллоҳ ўртасига воситалар қилишки, уларга дуо қилиб, шафоат сўраб, ўшаларга таваккал қилиб, ёки ёлбориб ёрдам сўраб, назр атаб, ўша нарсаларни номи билан жонлиқ сўйиб, ё бўлмаса Аллоҳни қўйиб ўша нарсалар фойдани ҳосил қилиш ёки зарарни даф қилади деб эътиқод қилиш билан бўлади. Кимда-ким ушбу ишларга қўл урса, дарҳақиқат куфр келтирган бўлади. Аллоҳ таоло шундай деди: «Албатта Аллоҳ Ўзига (бирон нарсанинг) шерик қилинишини кечирмас. Шундан бошқа гуноҳларни Ўзи хоҳлаган кишилар учун кечирур» (Нисо: 48).
Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло шундай деди: «Албатта кимда-ким Аллоҳга ширк келтирса, Аллоҳ унга жаннатни ҳаром қилур, унинг борар жойи дўзахдир. Зулм қилгувчилар учун бирон ёрдамчи бўлмас» (Моида: 72).
Ширк муртадлик турларининг энг хатарлисидир. У – дуо, жонлиқ сўйиш, фақатгина Аллоҳ қодир бўладиган ишларда Ундан ўзгасига ёлбориб, ёрдам сўраш каби ибодат турларининг бирор тури билан Аллоҳдан ўзгасига ибодат қилинмоғидир. Ким ибодатнинг бирортасини Аллоҳдан ўзгасига йўналтирадиган бўлса, бас, у мушрикдир.
Аллоҳ таоло элчилар алайҳимуссалоту ва салламларнинг кўпларини зикр қилди. Улар: Нуҳ, Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб, Довуд, Сулаймон, Айюб, Юнус, Юсуф, Мусо, Ҳорун, Закариё, Яҳё, Ийсо, Илёс, Ал-Ясъа ва Лут. Аллоҳ таоло уларни сиротул мустақимга ҳидоят қилганини айтгач, шундай деди: «Бу Аллоҳнинг ҳидояти бўлиб, у билан бандаларидан Ўзи хоҳлаган кишиларни ҳидоят қилур. Агар улар мушрик бўлганларида қилган амаллари беҳуда кетган бўлур эди» (Анъом: 88).
Аллоҳ таоло айтдики: «Дарҳақиқат, сизга ҳам, сиздан аввалги (пайғамбарларга) ҳам (шундай) ваҳий қилингандир: «Қасамки, агар мушрик бўлсанг, албатта қилган амалинг беҳуда кетур ва албатта зиён кўргувчилардан бўлиб қолурсан! Йўқ, сен ёлғиз Аллоҳгагина ибодат қилгин ва шукр қилгувчилардан бўлгин!» (Зумар: 65-66).
Аллоҳ таолога ширк келтириш гуноҳларнинг энг хатарлиси ва энг улканидир.
Ширк – Аллоҳдан ўзгасини Аллоҳнинг хусусиятларидан бўлган бирор нарсада Унга тенг қилишдир. Ва у Аллоҳга маъсият қилинадиган гуноҳлар ичидаги энг каттаси бўлиб, рубубиятни оёқости қилиш ва улуҳиятга путур етказишдир.

Аллоҳ таолонинг ушбу қовли: «(Эй инсонлар), албатта Роббингиз – Аллоҳ шундай Зотдирки, осмонлар ва ерни олти кунда яратиб, сўнгра Ўз аршига кўтарилди. У кечани (қоронғуликни) кундузга ўрар (ва кеча кундузни) шошилган ҳолда қувиб юрар. У қуёш, ой ва юлдузларни Ўз амрига бўйсундирилган ҳолда (яратди). Огоҳ бўлингизким, яратиш ҳам, буюриш ҳам ёлғиз Уникидир. Барча оламлар Робби – Аллоҳ Баракотлидир» (Аъроф: 54).
«Албатта Роббингиз», яъни, сизларни Яратувчи ва неъматлар билан тарбия қилувчи.
Сўнг Яратувчи ва тарбия қилувчи эканига далил сифатида шундай деди: «Осмонлар ва ерни олти кунда яратиб...». Ушбу оят Аллоҳ азза ва жалланинг рубубиятига ҳужжатки, У Зот осмонлар ва ерни яратди. Бирор киши буларни яратмаган ва субҳанаҳу ва таолога яратишда кўмак ҳам бермаган. Балки Унинг ёлғиз Ўзи Яратувчидир: «Осмонлар ва ерни олти кунда яратиб...». Мушрик ва мулҳидлардан бирортаси ушбу оятга қарши чиқиб: Аллоҳ осмонлар ва ерни яратмаган. Балки фалончи ёки мен ё бўлмаса фалончи бут-санам яратган, дея оладими? Тарихдаю ҳозирда бирор кимса ушбу сўзни айтганми? Ҳолбуки ушбу оятлар эртаю кеч тиловат қилинади. Бирор киши ушбу оятга қарши чиқмаган ва келажакда ҳам асло қарши чиқолмайди.
«Олти кунда», яъни, ушбу баҳайбат, улкан махлуқотларни Аллоҳ таоло олти кунда яратди. Ҳолбуки бир лаҳзада яратишга ҳам қодир эди. Бироқ субҳанаҳу ва таолонинг Ўзигина биладиган ҳикмат сабабли олти кунда яратди. Ушбу олти куннинг аввали якшанба, охиргиси эса жума кунидир. Жума куни холқ-яратишлик тамомий-мукаммал бўлди. Ана шу сабабли ҳам ушбу кун ҳафта кунлари ичидаги энг улуғи, кунларнинг саййиди ва ҳафтанинг байрами, ҳамда барча кунлардан афзалидир.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар: «Қуёш порлаб чиққан кунларнинг яхшиси жума кунидир» (Муслим (854), Абу Довуд (1046), Термизий (488), Насоий 90/3 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят). Чунки жума куни махлуқотларни яратиш тўла-мукаммал бўлди. Ушбу кунда Одам алайҳиссалом яратилиб, жаннатга киритилди ва ана шу куни ундан (жаннатдан ерга) туширилди. Ва яна бу кунда қиёмат қоим бўлади. Ана шуларнинг бари жума куни рўй беради. Демак, у кунларнинг афзали ва осмонлару ер ва улар ичидаги бор нарсанинг яратилишини сўнгги кунидир.
«Сўнгра Ўз аршига кўтарилди», яъни, «сўнгра» калимаси тартиб, кетма-кетликка далолат қиладики, аршга кўтарилиши осмонлар ва ерни яратганидан сўнг бўлди. Чунки у (яъни, аршга кўтарилиши) Аллоҳ хоҳлаганида қиладиган-сифатланадиган феълий сифатлардандир.
«Кўтарилди», яъни, юқорилади, олий бўлди.
«Ўз аршига», яъни, арш – махлуқотларнинг шифти-томидир. Луғатда эса: тахт маъносини ифодалайди. Ўз устунларига эга бўлган тахт бўлиб, фаришталар уни кўтариб туради. Ва у махлуқотларнинг энг улкан ва юқоридагисидир.
«الاستواء» (ал-Истиво - кўтарилиш, юқорилаш): Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг буюклигига лойиқ бўлган феълий сифатларидан биридир. Махлуқнинг махлуққа кўтарилиши-олий бўлиши каби эмас. У Зот аршга муҳтож эмас. Чунки У аршни ҳам, бошқасини ҳам тутиб-ушлаб туради. «Албатта Аллоҳ осмонлар ва ерни қулаб тушишдан ушлаб-асраб турур. Аниқки, агар улар қуласалар У Зотдан сўнг (яъни, Аллоҳдан Ўзга) бирон кимса уларни тутиб тура олмас» (Фотир: 41).
Арш Аллоҳ таолога муҳтож, чунки у махлуқдир. Аллоҳ таоло эса аршдан ҳам, бошқасидан ҳам Беҳожатдир. Бироқ У Ўзигина биладиган ҳикмат сабабли унга (аршга) кўтарилди. Кўтарилиш олий бўлишнинг бир туридир. Бироқ «العلو» (ал-Улув - Олийлик) зотий сифат, «الاستواء» (ал-Истиво - кўтарилиш, юқорилаш) эса Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло хоҳлаганда қиладиган-сифатланадиган феълий сифатдир.
«У кечани (қоронғуликни) кундузга ўрар», яъни, тунни кунга қоплаб, тунни эса кунга ёпинчиқ каби ўрайди. Натижада борлиқни ёруғ ҳолатда кўрасиз. Тунни кунга қоплаганда эса олам зулматга чўмади.
Тунни кунга қоплайди, натижада ёруғлик бўлади. «(Ва кеча кундузни) шошилган ҳолда қувиб юрар». Бунисидан (кундуздан) кейин униси (кеча) танаффус олмай келиб, ортда қолмайди-кечикмайди. Кеча кетгач кундуз келади ва кундуз кетгач кеча келади. Бир-биридан ортда қолиб кетмайди. Буларнинг бари субҳанаҳу ва таолонинг Қудратини мукаммал эканидандир. Қуёш барчага маълум бўлганидек улкан бир юлдуздир. Ой ҳам етти ҳаракатланадиган юлдузнинг бири. Қуёшу ойнинг иккиси ҳам ер атрофида айланади. Ер силжимас-барқарордир. Аллоҳ таоло уни бандаларнинг фойдалари учун силжимас қароргоҳ қилди. Қуёш ва бошқа фалаклар эса унинг атрофида айланади. (Иш) билимни даъво қилган бугунги вайсақилар айтгандек эмас. Улар Қуръонга акс йўл тутиб: қуёш силжимас, ер эса қуёш атрофида айланади, дейишади. «Қуёш (бирон сония тўхтамай) ўз қароргоҳи сари жорий бўлур» (Ясин: 38). Улар эса: қуёш ҳаракатланмайди, дейишади. Ажиб, субҳаналлоҳ!
«Ва юлдузларни Ўз амрига бўйсундирилган ҳолда (яратди)», яъни, тўхтамай доимий ҳаракатланишга бўйинсундириб қўйилган. Демак, ушбу оят қуёш, ой ва юлдузларга ибодат қиладиганларга раддияки, уларнинг бари Аллоҳнинг амрига бўйинсунади. Уларни ҳаракатга келтирадиган Аллоҳ таолодир ва Унинг Ўзи хоҳлаганда уларни ҳаракатдан тўхтатади. Демак, уларнинг тепасидан бошқарилиб туриладиган, бўйинсундирилиб қўйилган махлуқотлар бўлиб, улар учун бошқарувдан бирор нарса йўқ.
Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло амр этиши биланоқ ҳаракатга келиб, Унинг кавний буйруғи ила нур сочади. Буниси чиқиб, кейингиси ботиб, бир-бирини қувиб юради.
«Огоҳ бўлингизким, яратиш ҳам, буюриш ҳам ёлғиз Уникидир».
«Огоҳ бўлингизким», диққатни жалб қилиш ва қайдлов ундалмаси. «Ёлғиз Уникидир», яъни, субҳанаҳу ва таолодан Ўзгасиники эмас.
«Яратиш», яъни, йўқдан бор қилиш. У яратишга Қодир Зот бўлиб, хоҳлаган нарсасини яратади.
«Буюриш», яъни, субҳанаҳу ва таолонинг амри – Унинг кавний ва шаръий каломидир.
Кавний каломи-сўзига келсак: ушбу кавний сўзи ила махлуқотларга амр этади, шунда улар У Зотга итоат этиб, лаббай дея ижобат қиладилар. Аллоҳ таолонинг мана бу қовлига ўхшаш: «Сўнгра тутун ҳолидаги осмонга юзланиб, унга ва ерга: «(Менинг амри-фармонимга) ихтиёран ёки мажбуран келинглар!», деган эди, улар: «Ўз ихтиёримиз билан келдик, (амрингга бўйинсундик)», дедилар» (Фуссилат: 11). Бу Аллоҳнинг кавний амри-фармони бўлиб, осмонлар ва ерга ушбу кавний буйруғи ила амр этганди, бас, улар ташкил топиб-вужудга келди. «Бирон нарсани (яратишни) ирода қилган вақтида Унинг иши фақатгина «Бўл», демоқлигидир. Бас, у (нарса) бўлур – вужудга келур» (Ясин: 82). Бу кавний амру-фармони эди.
Шаръий амру-фармонига келсак, у нозил қилинган ваҳий бўлиб, ушбу ваҳий воситасида Аллоҳ таоло бандаларини Ўзига ибодат қилишга, намоз, закот, ота-онага яхшилик қилишга буюради. Бу шаръий амру-фармонидир. Ушбу шаръий амри остига Қуръони Карим ва Пайғамбар суннатидаги буйруқ ва қайтариқлар дохил бўлади. Буларнинг бари Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг амридандир.
Яратиш ва амру-фармон Унгагина хос экан, унда субҳанаҳу ва таолодан ўзгасига нима ҳам қолди? Шунинг учун ҳам Ибн Умар розияллоҳу анҳумо ушбу оятни ўқиганларида: «Барча нарса Уни(нг қўлида бўлган) Зотдан сўраб-талаб қилсангчи» дердилар. Ушбу оят яратиш ва амру-фармон орасида фарқ бор эканига далолат қиляпти. Бу эса Қуръон махлуқ дейдиганларга раддиядир. Чунки Қуръон амру-фармон жумласидандир. Аллоҳнинг амри эса махлуқ эмас. Чунки Аллоҳ таоло яратиш ва амр ўртасини ажратди ва у иккисини ўзаро фарқли бўлган икки нарса эканини зикр қилди. Демак, Қуръон амру-фармон остига дохил бўлиб, у махлуқ эмасдир.
Ушбу масалада имом Аҳмад (раҳимаҳуллоҳ) жаҳмиялар билан мунозара қилдилар. Улар у кишидан Қуръон махлуқ дейишларини талаб қилишганида: «Қуръон яратилган нарсалар жумласиданми ёки амру-фармон қилинган нарсалар жумласиданми?», дедилар. Улар: «Қуръон амру-фармон жумласидан», дейишди. У киши эса: «Амру-фармон махлуқ эмас», дедилар. Аллоҳ таоло амр билан холқ-яратиш орасини ажратди. Яратишни бир нарса ва амр-буйруқни бошқа бир нарса деб зикр қилди.
Амр – Калом (сўздир). Холқ-яратиш эса йўқдан бор қилиш ва вужудга келтиришдир. Демак, иккиси ўртасида фарқ бор.
«Барча оламлар Робби – Аллоҳ Баракотлидир», яъни, феъл ва қудрати юқорида васф қилингандек бўлган, ҳамда шундай (улкан) махлуқотларга эга Зот буюк, барокатли ва олий бўлди.
«تبارك» (Табарока - баракотли бўлди): ушбу феъл Аллоҳ субҳанаҳу ва таологагина хос бўлиб, Ундан Ўзгасига ишлатилмайди. Барака – мўл-кўл яхшилик ва унинг ўсиб-кўпайиб боришидир. Аллоҳ жалла ва аланинг баракаси асло ниҳоя топмайди. Махлуқ борасида эса: «تبارك» (Табарока - баракотли бўлди), деб айтилмайди. Балки: барака ато қилинди дейилади, яъни, Аллоҳ таоло Унга барака ато этиб, муборак қилди. Бараканинг бари Аллоҳ субҳанаҳу ва таолодандир.
«Барча оламлар Робби»: Бу ҳақда юқорида айтиб ўтилди. Ушбу оятда ҳам тавҳид қайд этиб ўтилди, рубубият ва улуҳият тавҳиди.

Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Агар бошқа оқшомларда намоз ўқимасангиз, жума оқшомини таҳажжуд (тунги намоз) учун танламанг. Агар бошқа кунларда рўза тутмасангиз, жумани рўза тутиш учун танламанг. Фақат одатий рўза тутадиган кунингизга тўғри келиб қолсагина, жума куни рўза тутинг» (Муслим 2/148).
Қайс ибн Сакан ҳикоя қилади: «Кунларнинг бирида Абу Зарр розияллоҳу анҳу олдидан жума куни рўза тутган одамлар ўтаётган эди. У уларга айтди: «Қасамки, сизлар ифтор қилганингиз афзал. Чунки, дарҳақиқат, бу кун Ийддир!»» (Ибн Аби Шайба 2/160. Шайх Албоний ҳадис иснодини саҳиҳ деди).
Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу деди: «Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам йилнинг олти кунида рўза тутишни таъқиқладилар: Ташриқнинг уч куни, Фитр ҳамда Азҳо куни, шунингдек жума куни» (Таялисий. Саҳиҳ ҳадис. «Саҳиҳ ал-Жомиъ» 6961).

17-савол: Мушриклар ширк қилишларида бирор ҳужжатга эгамилар?
Мушриклар ўз ширкларида бирор таянчга эга эмаслар. На соғлом ақл ва на пайғамбарлардан бирор нақл бор.
Аллоҳ азза ва жалла мушрикларнинг ширкини ботилга чиқарадиган ақлий далилга огоҳлантириш бериб айтдики: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам, мушрикларга) айтинг: «Сизлар Аллоҳни қўйиб дуо-илтижо қилаётган (бутларингиз) ҳақида хабар берингиз – менга кўрсатинглар-чи, улар ердан нимани яратганлар?! Агар ростгўй бўлсангизлар, менга ушбу (Қуръон)дан илгари (нозил бўлган ва сизларнинг бутларга сиғинишингизни тасдиқлайдиган) бирон китобни ёки бирон илмий асарни (яъни аввалги уламолардан қолган биронта аниқ ҳужжатни) келтиринглар!»» (Аҳқоф: 4).
Бу, Аллоҳдан бошқа ҳар қандай нарсага қилинган ибодат ботил эканига ақлий, узил-кесил далилдир. Зеро улар бирор нарса яратмаган. Ҳамда уларни бирор нарса яратишда кўмаги бўлмаган. Балки Аллоҳнинг ёлғиз Ўзи бунда яккаю ягонадир. Унда нима учун уларга ибодат қилинади?!