Таваккул ва унинг далили

Ҳайз луғатда «оқиш» ва «қуйилиш» маъносида бўлиб, шаръий истилоҳда маълум вақтларда, бирон сабабсиз, аёл кишидан табиати тақозосига кўра келадиган қонга айтилади.
У табиий қон бўлиб, унинг касаллик, жароҳат, бола туғиш ё ташлаш каби сабаблари бўлмайди. Табиий қон бўлгани учун ҳам у ҳар бир аёлнинг ҳолати, шароити ва муҳитига қараб турлича бўлади ҳамда аёллар бу борада ўзаро аниқ тафовут билан фарқланадилар.
Ҳайздаги ҳикмат шуки, она қорнида вужудга келувчи ҳомила ташқи оламдагилар озиқланадиган йўл билан озиқлана олмайди, энг меҳрибон кишиси ҳам унга бирон озуқа етка-зиб бера олмайди. Шу боис Аллоҳ таоло аёл кишида қон ажралмаларини қилдики, у билан ҳомила онанинг қорнида ейиш-ичиш ва ҳазм қилишга эҳтиёж сезмаган ҳолда озиқланади, киндик йўли орқали қон ҳомиланинг томирларига сизиб киради ва у шу билан озиқланади. Энг гўзал яратувчи (яъни йўқдан бор қилувчи бўлмиш) Аллоҳ нақадар буюкдир!
Ҳайзнинг ҳикмати шу бўлиб, шунинг учун аёл киши ҳомиладор бўлганида ҳайз келиши тўхтайди, фақат нодир ҳолатларгина бундан мустасно. Шунингдек, эмизикли аёлларнинг ҳайз кўрадигани кам бўлади. Хусусан эмизиш даврининг бошларида ҳайз кўрмайди.

---

Бу бўлимда икки нарса ҳақида сўз боради.
Биринчи: Ҳайз кўриш бошланадиган ёш. У кўпроқ 12-15 ёш орасида бўлади. Аммо аёл ўзининг ҳолати, шароити, муҳитига қараб бу ёшдан аввал ҳам ёки кейин ҳам ҳайз кўриши мумкин.
Уламолар раҳимаҳумуллоҳ аёлнинг ҳайзи келадиган муайян ёш борми ва ундан олдин ва кейин келадиган қонни ҳайз эмас, фосид қон деб белгилайдиган ҳад борми, деган масалада их-тилоф қилганлар.
Доримий бу ихтилофларни санаб ўтгандан сўнг шундай дейди: «Менимча, буларнинг ҳаммаси хато. Чунки буларнинг ҳаммаси қоннинг келишига боғлиқ. У қайси ҳолат ва қайси ёшда ке-лишидан қатъий назар уни ҳайз дейиш лозим. Валлоҳу аълам».
Доримий айтган мана шу гап тўғри. Шайхулислом Ибн Таймия ҳам шу фикрни танлаган. Аёл қачон ҳайз кўрса - гарчи 9 ёшга етмаган ёки 50 ёшдан ўтган бўлса ҳам - у ҳайз кўрган ҳисоб қилинаверади. Бунинг сабаби шуки, ҳайз ҳукмларини Аллоҳ ва Расули вужудга келишга боғлиқ қилдилар ва бунинг учун муайян ёшни белгилаб бермадилар. Демак, бу масалада ҳукмлар унга боғлиқ бўлган мавжудликка қайтиш вожиб. Муайян ёшга чеклаш Китоб ёки Суннатдан далил келтиришга эҳтиёж сезади, ҳолбуки улардан далил йўқ.
Иккинчи: Ҳайзнинг муддати, яъни неча кунлиги ҳақида.
Бу масалада ҳам олимлар 6 ёки 7 та ихтилофи сўз айтганлар.
Ибнул Мунзир айтади: «Ҳайзнинг энг ками ёки энг кўпи учун кунлар белгиланмайди».
Бу сўз ҳам Доримийнинг юқоридаги сўзига ўхшайди ва шайхулислом Ибн Таймиянинг их-тиёри ҳам шудир.
Бу тўғри, чунки бунга Қуръон, Суннат ва қиёс ҳужжат бўлади.
Биринчи ҳужжат: Аллоҳ таолонинг сўзи:
«Сиздан ҳайз ҳақида сўрайдилар. Айтинг: У кўнгилсиз-нопок нарсадир. Бас, ҳайз пай-тида аёлларингиздан четланингиз ва то покланмагунларича уларга яқинлашмангиз!» (Бақара: 222).
Аллоҳ таоло таъқиқнинг ниҳоясини покликка боғлади, уни бир кеча-кундуз, 3 кун ёки 15 кун қилмади. Ҳукмни ҳайзнинг бор ёки йўқлигига боғлаб қўйди. Демак, қачон ҳайз мавжуд бўлса ҳукм собит ва қачон ундан пок бўлса унинг ҳукмлари зойилдир.
Иккинчи ҳужжат: Имом Муслимнинг «Саҳиҳ»ида собит бўлган ҳадис: Оиша розияллоҳу анҳо умрада эканида ҳайз кўриб қолганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам унга: «Ҳожилар қилаётган амалларни сиз ҳам қилаверинг, фақат то пок бўлгунингизга қадар Байтуллоҳни тавоф қилмай туринг» дедилар. Оиша розияллоҳу анҳо айтади: «Қурбонлик ку-ни бўлганда пок бўлдим».
«Саҳиҳ Бухорий»да келтирилишича, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам унга: «Кутиб туринг, агар пок бўлсангиз Танъимга (яъни эҳромга кириладиган ўрин, Макка ҳарамининг ташқарисига) чиқинг» дедилар. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам монеълик ниҳоясини по-кликка боғладилар ва ниҳояни муайян вақтга белгиламадилар. Бу эса ҳукмнинг ҳайзни бор-йўқлигига тааллуқли бўлаётганига ҳужжат бўлади.
Учинчи ҳужжат: Бу масала хусусида сўз юритган фақиҳлар айтган тафсилот ва ўлчовлар на Аллоҳ таолонинг китоби ва на Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатида уни ба-ён қилишга қаттиқ эҳтиёж бўлишига қарамасдан мавжуд эмас. Агарда уларни тушуниш ва уларга амал қилиш бандаларга вожиб бўлганда эди, ҳайзга тааллуқи бор бўлган намоз, рўза, никоҳ, талоқ, мерос каби ҳукмлар ғоят муҳим бўлгани учун Аллоҳ ва Расули ушбуларнинг таф-силотларини икир-чикиригача ҳар бир кишига тушунарли ва аниқ-равшан қилиб берган бўлар эди. Худди Аллоҳ ва расули намозларнинг сони, вақтлари, рукуъ ва сужудларини баён қилгандек, закотни: моллари, нисоблари миқдори, кимларга берилишини, рўзани: унинг муд-дати ва вақтини баён қилганидек, ҳаж ва ундан бошқа амалларни, ҳатто ейиш-ичиш, ухлаш, жимоъ, мажлис, уйга кириш-чиқиш, қазои ҳожат одоблари ва ҳаттоки ҳожатда нечта кесак билан покланишгача, хуллас у билан бандалари учун неъматини тўла ва динини комил қилиб берган нарсалари жумласидан бўлган ишларнинг каттаю кичигини баён қилиб берганидек ба-ён қилиб берган бўлар эди. Аллоҳ таоло айтганидек:
«Сизга — ҳамма нарсани баён қилиб берувчи, ҳидоят, раҳмат ва мусулмонлар учун хушхабар бўлган Китобни — Қуръонни нозил қилдик» (Нахл: 89).
«(Ушбу Қуръон) тўқиб чиқариладиган сўз эмас, балки ўзидан аввалги нарсаларни (яъни самовий китобларни) тасдиқ этувчи, унга иймон келтирадиган қавм учун барча нарса-ларни муфассал баён қилиб берувчи ҳидоят ва раҳмат (бўлган бир Китобдир)» (Юсуф: 111).
Демак, Аллоҳ таолонинг Китобида ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг Сун-натларида фуқаҳолар келтирган тафсилот ва ўлчовлар йўқ экан, ҳайз масаласида уларга суя-нилмайди, балки шаръий ҳукмлар унинг бор-йўқлигига боғлиқ қилиб қўйилган «ҳайз» атама-синиг ўзига суянилади.
Бу далил, яъни Китобу Суннатда ҳукмнинг айтилмаганлиги унинг эътибори йўқ эканига далилдир. Ушбу далилни билиш сизга бу ва бундан бошқа масалаларда фойда беради. Чунки шаръий ҳукмлар фақат Аллоҳнинг Китоби ёки Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сун-натлари ёки маълум ижмоъ ёки саҳиҳ қиёсдан келтирилган далил билангина собит бўлади. Шайхулислом Ибн Таймия ўзининг бир қоидасида айтган: «Шунингдек, «ҳайз» атамасига Аллоҳ таоло Китобу Суннатда бир қанча ҳукмларни боғлади ва унинг ози ёки кўпи ва икки ҳайз орасидаги покликни муайян муддатга чекламади. Ҳолбуки умматнинг бунга қаттиқ эҳтиёжи бор эди. Луғат оз ёки кўп миқдор ўртасини (унисини у хил бунисини бу хил ном ила номлаш билан) фарқламайди, бас, кимки уни маълум миқдорга чекласа, Китоб ва Суннатга зид иш тутибди».
Тўртинчи ҳужжат: Саҳиҳ қиёс. Яъни, Аллоҳ таоло ҳайзнинг кўнгилсиз-нопок эканини ил-лат-сабаб қилиб кўрсатди. Демак, қачон ҳайз мавжуд бўлса, нопоклик ҳам мавжуд ва унинг биринчи куни билан ўнинчи куни орасида ёки бешинчи куни билан ўн еттинчи куни орасида фарқ йўқ. Ҳайзми ҳайз, нопокликми нопоклик.
Иллат ҳар иккала кунда ҳам баб-баробар мавжуд. Шундай экан, иллатда баробар бўлган икки кун ўртасини ҳукмда ажратиш қандай тўғри бўлсин?! Бу саҳиҳ қиёсга хилоф эмасми?! Бу икки кунни иллатда баробар бўлгани учун ҳукмда ҳам баробар қилиш саҳиҳ қиёс бўлмайдими?!
Бешинчи ҳужжат: Муддатни чекловчиларнинг сўзлари турлича ва беқарор экани. Бу эса ушбу масалада унга суяниладиган ҳужжатнинг йўқлигига далолат қилади. Булар тўғри ҳам, хато ҳам бўлиши мумкин бўлган ижтиҳодий ҳукмлар бўлиб, улардан бири бошқасидан кўра эргашишга лойиқроқ эмас. Ихтилоф пайтида фақат Қуръон ва Суннатга қайтиш лозим бўлади.
Ҳайзнинг кўп ё озига чеклов йўқ деган сўзнинг кучли ва рожиҳ сўз экани маълум бўлди. Шундай экан, аёл жароҳат ёки бошқа бирон сабабсиз табиий қон кўрса, бу унинг ёшидан ва қон кўрган кунлари сонидан қатъий назар ҳайз қонидир. Агар қон аёлда тўхтовсиз ва давомий бўлса ёки тўхтаганда ҳам бир ой давомида бир-икки кунгина тўхтайдиган бўлса, у истиҳоза бўлади. Иншоаллоҳ, истиҳозанинг баёни ва ҳукмлари ҳақида ҳам маълумот берилади.
Шайхулислом Ибн Таймия айтади: «Асл-асос шуки, бачадондан келадиган қон то унинг истиҳоза эканига аниқлик кирмагунича ҳайз деб ҳисоб қилинади».
Яна айтади: «Қон келар экан, агар унинг томир ёки жароҳат қони экани билинмаса, у ҳайздир».
Бу сўз ҳужжат томонидан олиб қараганда кучли сўздир. Шунингдек у чекловчилар айтган сўзга нисбатан фаҳм-идрокка яқинроқ, амал ва татбиққа ҳам қулайроқ. Шундай бўлгач, бу Ис-лом дини руҳига ва унинг енгиллик ва қулайликка қурилган қоидасига мувофиқ бўлгани учун ҳам қабул қилишга лойиқроқ. Аллоҳ таоло айтади:
«Унинг Ўзи сизларни (шу муқаддас дин учун) сайлади ва бу динда сизларга бирон ха-раж-танглик қилмади» (Ҳаж: 78).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Албатта, дин енгилдир. Кимда-ким уни (ўзи учун) оғирлаштирса, дин уни албатта мағлуб қилгай. Шундай экан, (амалда) ўртача бўлинглар, (имкон қадар мукаммалликка) яқинлашинглар, (ажр-савоблар билан) хушнуд бўлинглар» (Бухорий ривояти).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг хулқлари шундай эдики, у кишига икки иш-дан бирини танлаш керак бўлса, модомики унда гуноҳ бўлмаса енгилроғини танлардилар.

---

Аёл киши ҳомиладор бўлгач, аксарият ҳолларда ҳайзи тўхтайди. Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ айтади: «Аёллар ҳомиладорликни ҳайз тўхтаганидан биладилар».
Агар аёл кўз ёришидан бир оз, яъни 2 ёки 3 кун илгари қон кўрса ва оғриқ ҳам бўлса, у ни-фосдир. Агар кўз ёришидан анча илгари бўлса ёки кўз ёришига яқин бўлса-ю, оғриқ бўлмаса, у нифос эмас. Энди бу ҳолат ҳайз ҳукмлари татбиқ қилинадиган ҳайзми ёки ҳайз ҳукмлари татбиқ қилинмайдиган бошқа қонми? Бунда ҳам аҳли илм орасида ихтилоф бор. Тўғриси шу-ки, агар қон аёлнинг одатий ҳайзида бўладиган сифатда бўлса, у ҳайздир. Бунга асос - унинг ҳайз бўлишига монеъ бўладиган сабабнинг йўқлигидир. Китоб ва Суннатда ҳомиладорнинг ҳайз кўриши мумкин эмаслиги айтилмаган.
Имом Молик ва Шофеъийнинг мазҳабида ҳам шундай. Шайхулислом Ибн Таймияниг их-тиёри ҳам шу.
Байҳақий Аҳмаддан ривоят қилиб, унинг шу фикрга қайтганини айтган.
Шунга биноан ҳомиладорнинг ҳайзи ҳомиладор эмаснинг ҳайзидек кўрилади, фақат икки-та масалада фарқли бўлади:
Биринчиси: Талоқ масаласида.
Ҳомиласиз аёлни ҳайз ҳолатида талоқ қилиш ҳаром, ҳомиладорни ҳайз ҳолатида талоқ қилиш ҳаром бўлмайди. Чунки ҳомиласи йўқ аёлни ҳайзлигида талоқ қилиш Аллоҳ таоло-нинг қуйидаги қавлига зид:
«Эй пайғамбар, қачон сизлар (яъни мўминлар) аёлларингизни талоқ қилсангизлар уларнинг иддаларида (яъни поклик пайтларида) талоқ қилинглар ва идда сананглар» (Талоқ: 1).
Аммо ҳомиладорни ҳайз ҳолида талоқ қилиш бу оятга зид эмас. Чунки ким ҳомиладорни талоқ қилса иддаси билан талоқ қилган бўлади. Ҳайзми, покми, фарқсиз, иддаси унинг ҳомиласига боғлиқ. Шунинг учун ҳомиладорни жимоъдан кейин талоқ қилиш ҳам ҳаром бўлмайди.
Иккинчиси: Ҳомиладор ҳайз кўрадими, йўқми, унинг иддаси кўз ёриши билангина ниҳоясига етади, Аллоҳ таоло айтганидек:
«Ҳомиладор (аёл)ларнинг (идда) муддатлари ҳомилаларини қўйишлари (яъни кўз ёришларидир)» (Талоқ: 4).

---

Ҳайзнинг фавқулодда ҳолатлари турлича:
1) Кўплик ё камлик. Яъни, масалан, аёлнинг одати олти кун бўлади ва қон еттинчи кун ҳам давом этади. Ёки одати етти кун бўлса, олтинчи кунда пок бўлиб қолади.
2) Олдин ё кейинлик. Масалан, одати ойнинг охирида бўлгани ҳолда ҳайзни ойнинг аввали-да кўради. Ёки одати ойнинг аввалида бўлса, охирида кўриб қолади. Аҳли илмлар бу икки тур ҳукмида ҳар хил фикрлар билдиришган. Тўғрироғи: Аёл қачон қон кўрса у ҳайздир, қачон ун-дан пок бўлса, одатидан ошиб кетган ёки кам бўлган бўлса ҳам, олдин келган ёки кейин келган бўлса ҳам, барибир ҳайздир. Бунга илгариги бўлимларда далиллар келтирилди. Шариат ҳайзнинг ҳукмларини унинг мавжудлигига боғлаб қўйди. Бу Шофеъийнинг мазҳаби ҳамда шайхулислом Ибн Таймиянинг ихтиёридир. «Муғний» муаллифи буни қувватлаган ва қўшимча қилиб шундай деган: «Агарда одат мазкур усулга кўра эътиборли бўлганида, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам умматларига буни баён қилиб берган бўлардилар ва унинг баёнини ке-чиктиришлари асло жоиз бўлмасди. Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг аёллари ёки бошқа аёл-ларнинг бунинг баёнига давомий эҳтиёжлари тушгани боис уни баён қилишдан ғафлатда қолишлари мумкин эмас эди. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳайзни мужмал, истиҳозани эса тафсилоти билан баён қилганлар».
3) Сариқлик ё хиралик. Яъни қон худди жароҳат сувига ўхшаган сарғиш бўлади ёки қора ва сариқлик билан аралашган хира рангли бўлади. Агар бу ҳолат ҳайз асносида бўлса ёки ҳайздан пок бўлишига боғлиқ бўлса, у ҳайздир ва унга ҳайзнинг ҳукмлари татбиқ бўлади. Агар пок бўлганидан кейин бўлса у ҳайз эмас. Умму Атийя розияллоҳу анҳонинг сўзига мувофиқ: «Пок бўлганимиздан кейинги сариқлик ва хираликни эътиборга олмас эдик». Бу ҳадисни Абу Довуд саҳиҳ санад билан ривоят қилган. Бухорий ҳам «пок бўлгандан кейин» деган сўзларсиз ривоят қилган, лекин шу ҳадисни «Ҳайздан бошқа кундаги сариқлик ва хиралик» деган бобда келтирган. «Фатҳул Борий»да ушбу ҳадис шарҳида айтилган: «Бу билан Имом Бухорий илгари айтиб ўтилган Оиша розияллоҳу анҳонинг: «оқ суюқликни кўрмагунингизча» ҳадиси билан шу бобда зикр қилинган Умму Атийянинг ҳадиси ўртасини жамланишига ишора қилмоқда. Сабаби, Оишанинг ҳадиси ҳайз кунла-ридаги сариқлик ва хираликни кўрганликка, Умму Атийянинг айтганлари эса ундан бошқасига маҳмул». Бухорий бу бобдан илгари келтирган Оишанинг ҳадисида ишора қилинган нарса шу эдики, аёллар ҳайзнинг асари қолдими, қолмадими, билиш учун Оиша розияллоҳу анҳо олди-га келишар, аёлнинг пахтаси (латтаси)да сариқлик бўлса, Оиша розияллоҳу анҳо: «То оқ суюқликни кўрмагунингларча шошилманглар» дердилар. Оқ суюқлик – ҳайз тўхтаган пайтда ба-чадондан келадиган оқ сувдир.
4) Ҳайздаги узилиш. Унда бир кун қон кўради, бир кун тоза ва шунга ўхшаш. Бу ҳам икки ҳолатдан иборат:
Биринчи ҳолат: Аёлда ҳар доим шу ҳолат давомий бўлса, у истиҳоза қони бўлиб, истиҳозанинг ҳукми татбиқ бўлади.
Иккинчи ҳолат: Бу ҳолат аёлда давомий бўлмайди, баъзи вақт қон келиб қолади ва тўла по-клик вақти ҳам бўлади. Уламолар — раҳимаҳумуллоҳ — бу поклик хусусида, яъни у поклик бўладими ёки унга ҳайз ҳукмлари жорий қилинадими, деган масалада турли фикрлар билди-ришган.
Шофеъий ундан ривоят қилинган икки қавлнинг тўғрироғида: «Ҳайз ҳукмлари жорий қилинади ва ҳайз бўлади» деган. Шайхулислом Ибн Таймийя, «Фоиқ» соҳиби ҳамда Абу Ҳанифанинг мазҳабидаги ихтиёр ҳам шу. Сабаби, бу ерда оқ суюқлик кўринмаяпти. Агар уни поклик дейилса, ундан илгаригиси бир ҳайз, кейингиси алоҳида бир ҳайз бўлиб қоляпти. Бу қавлни ҳеч ким айтмаган, агар айтадиган бўлса, талоқ тушган бўлса, идда ҳайздан покланишга боғлиқ бўлгани учун 5 кунда идда тугаб қолган бўлар эди. Шунингдек, агар уни поклик деб қаралса, ҳар 2 кунда ғусл қилиш машаққати ва бошқа малоллик ҳосил бўлган бўларди. Аллоҳга ҳамдлар бўлсинки, бу шариатда ҳараж ва машаққат йўқ.
Ҳанбалия мазҳабидаги машҳур қавл шуки: Қон ҳайз, қоннинг узилиши покликдир, магар поклик билан ҳайзнинг мажмуъи ҳайзнинг энг кўп муддатидан ўтиб кетса, истиҳоза бўлади.
«Муғний» соҳиби айтади: «Нифос ҳақидаги гапда айтиб ўтган ривоятимизга биноан ҳайз ораси-даги поклик бир кундан кам бўлса поклик эмас, унинг бир кундан кам бўлишига аҳамият берилмай-ди. Бу тўғри фикр, иншааллоҳ. Чунки, қон бир келиб, бир тўхтайди. Ҳар пок бўлганда ғусл қилиш вожиб дейиладиган бўлса, ҳар соатда ғусл қилиш малолдир ва Аллоҳ таолонинг ушбу қавлига зиддир:
«Унинг Ўзи сизларни (шу муқаддас дин учун) сайлади ва бу динда сизларга бирон ха-раж-танглик қилмади» (Ҳаж: 78). Шунга биноан, қоннинг тўхташи бир кундан кам бўлса ва у одатининг охирига тўғри келиб қолиши ёки оқ суюқликни кўриши каби покликка далолат қиладиган нарса кўрилмаса, у поклик бўлмайди».
«Муғний» соҳибининг бу сўзи икки қавл ўртасидаги мўътадил сўздир. Аллоҳ тўғрисини билувчироқ.
5) Қондаги қуруқлик. Бунда аёлнинг қони қуриб, қон эмас фақат намликни кўради. Бу агар ҳайз асносида бўлса ёки тоза бўлишига яқин ҳолатда бўлса, ҳайз ҳисобланади. Агар тоза бўлганидан сўнг кўрса, у ҳайз эмас. Чунки у ҳайздан пок бўлгандан кейинги сариқлик ва хира-лик бўлгани учун унинг ҳукми шу.

---

Ҳайзнинг йигирмадан зиёд ҳукмлари бўлиб, улардан кўпроқ эҳтиёж тушадиганларини ай-тиб ўтамиз.
Биринчи: Намоз
Ҳайзли аёл фарз бўлсин, нафл бўлсин намоз ўқиши мумкин эмас. Ўқиса ҳам намози намоз бўлмайди. Фақат ҳайзининг аввали ёки охирида тўла бир ракъат намоз ўқий оладиган вақтни топган бўлиши унга ўша намозни вожиб қилади. Яъни, масалан, аёл қуёш ботганидан сўнг бир ракъат намоз ўқиш мумкин бўлган вақт ўтгач ҳайз кўриб қолди. Энди у пок бўлганидан кейин ўша куннинг шом намози қазосини ўқиши вожиб, чунки у ҳайз кўришидан илгари бир ракъат миқдорича вақт бор эди. Ёки бўлмасам, кун чиқишидан бир ракъат миқдоридаги вақт аввал ҳайзидан тоза бўлди. Энди у пок бўлгандан кейин бомдод намозининг қазосини ўқиши вожиб бўлади, чунки у бир ракъатга улгурадиган вақтга етган эди. Агар ҳоиз комил бир ракъатга ул-гурадиган вақтда тоза бўлмаса, унга у намоз вожиб эмас. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Ким намознинг бир ракъатига етган бўлса, ўша намозга етибди» (Муттафақун алайҳ).
Бунинг маъноси шуки, ким бир ракъатдан камига етса, у ўша намозга етмаган бўлади.
Бу ерда бир масала туғилади: агар аср намози вақтидан бир ракъатга етса, унга аср намози билан бирга пешин намози ҳам вожиб бўладими? Ёки хуфтон намозининг бир ракъат вақтига етишса, унга шом намози ҳам вожиб бўладими?
Бу масалада уламолар орасида турли фикр бор. Тўғриси шуки, у аёлга фақат етиб келган намози вожиб бўлади. Юқоридаги саволга биноан фақат аср ва хуфтон холос. Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сўзларига мувофиқки: «Ким қуёш ботишидан илгари аср-нинг бир ракъатига етса, дархақиқат асрга етибди» (Муттафақун алайҳ).
Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам «пешинга ва асрга етибди» демадилар ва пешиннинг вожиблигини айтмадилар. Асл мақсад - зимманинг фориғ бўлишидир. Бу Абу Ҳанифа ва Мо-ликнинг мазҳаби бўлиб, «Шарҳул-муҳаззаб»да буни улардан ривоят қилинган.
Аммо ҳайз кўрувчи аёл зикр, тасбеҳ, такбир, таҳмид, еб-ичиш ва бошқаларга бисмиллаҳ ай-тиш, ҳадис ва фиқҳни ўқиш, дуо қилиш, омин дейиш, Қуръон тинглаш каби ишларнинг би-ронтасидан ман қилинмайди. «Саҳиҳайн» ва бошқаларда собит бўлган ҳадисда Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам Оиша розияллоҳу анҳонинг қучоқларига ҳайзлик ҳолида бош қўйиб Қуръон ўқиганлари айтилган. Яна «Саҳиҳайн»да Умму Атийя розияллоҳу анҳодан ри-воят қилинишича, у Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганларини эшитган экан: «Ёш қизлар, келинчаклар ва ҳайзли аёллар икки ҳайит намозига чиқсинлар ва яхшиликка, мўъминларнинг дуоларига ҳозир бўлсинлар. Ҳайзлилар намозгоҳдан четда турсинлар».
Аммо, ҳайзли аёл Қуръони каримни ўқиши масаласига келсак, агар кўз югуртириб ёки ди-лидан ўтказиб, яъни тил билан айтмасдан ўқиса, зарари йўқ. Масалан: мусҳаф ёки оят ёзилган лавҳни қўйиб, оятларга қараб, дилида ўқийди. Нававий «Муҳаззаб»нинг шарҳида айтади: «Ҳеч бир хилофсиз жоиз». Аммо тил билан ўқишлиги жумҳур уламо фикрига кўра ман қилинган ва жоиз эмас. Бухорий, Ибн Жарир ат-Табарий ва Ибнул Мунзир уни жоиз дедилар. Моликдан, Шофеъийдан ҳам шу ривоят қилингани «Фатҳул Борий»да айтилган, Бухорий Иброҳим ан-Нахаъийни сўзини таълиқ қилиб: «Оятни ўқишлигида ҳеч бир зарар йўқ» деб келтирган.
Шайхулислом Ибн Таймия «Фатово»да айтади: «Ҳоизни Қуръондан ман қилиш асли суннат эмас. Чунки «Ҳоиз ва жунуб Қуръонни ўқимайди» деган ҳадис ҳадисшунос олимлар иттифоқи билан заиф ҳадисдир. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида ҳам аёллар ҳайз кўрардилар, агар улар-га намозга ўхшаб Қуръон ўқиш ҳам мумкин бўлмаганда Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам уммат-ларига баён қилиб берган бўлардилар, уммаҳотул мўъмининлар ўрганиб, таълим берган бўлардилар ва бу одамлар орасида тарқалган бўларди. Демак, Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан бундан қайтарганликлари етиб келмаган экан, уни ҳаром қилиб қўйишимиз жоиз эмас. Ўша даврда ҳам ҳайзнинг кўп бўлиши билан бирга ундан қайтармаган эканлар, демак ҳоизнинг Қуръон ўқиши ҳаром бўлмайди».
Аҳли илмнинг бу масаладаги мунозарасини билганимиздан сўнг айтиш мумкинки: Ҳоизга Қуръони Каримни тил билан нутқ қилиб ўқимаслик афзалроқ, магар шунга эҳтиёж бўлган пайтдагина мумкин. Масалан, муаллима бўлса таълим олувчиларга талқин қилиб беришга эҳтиёж бўлади. Ёки таълим олувчи аёл ўқиганини текширтириб олиш учун ўқиб эшиттириш-га муҳтож бўлади ва шу каби ҳолатлар.
Иккинчиси: Рўза
Ҳоизга фарз бўлсин, нафл бўлсин рўза тутиш ҳаром, тутган тақдирда ҳам рўзаси яроқли бўлмайди, лекин фарзнинг қазосини албатта тутиб беради. Оиша розияллоҳу анҳонинг ҳадисига мувофиқ: «Биз ҳайз кўрардик, шунда рўзанинг қазосини тутишга буюрилардик, намознинг қазосини ўқишга буюрилмас эдик» (Муттафақун алайҳ). Агар аёл рўзадор ҳолида қуёш ботишига бир лаҳза қолган бўлсада ҳайз кўриб қолса, рўзаси бузилади ва фарз рўза бўлса, кейин қазосини тутиб беради.
Агар ҳайз қонининг ҳаракатини қуёш ботишидан илгари сезса, лекин қуёш ботганидан кейин ташқарига чиқса, унинг рўзаси комил бўлади ва саҳиҳ қавлга кўра бузилмайди. Чунки қон ичкаридалигида унинг муайян ҳукми йўқ. Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан: «Аёл киши эркак киши тушида кўрадиган нарсани кўрса, унга ҳам ғусл вожибми?» деб сўралганларида: «Ҳа, агар сувни кўрса» деб жавоб бердилар. Демак, ҳукмни манийни ташқарида кўришга боғлиқ қилдилар, ичида ҳаракатланганини сезишга эмас. Шунга ўхшаш, ҳайзнинг ҳукми ҳам уни ташқарида кўриш билан татбиқ бўлади, олдиндан сезиш билан эмас.
Масалан, агар аёл бомдоддан бир лаҳза кейин пок бўлса ҳам ундан ўша куннинг рўзаси ду-руст бўлмайди. Агар бомдоддан бироз илгари тоза бўлса ва рўзага ният қилса, бомдод вақти киргандан кейин ғусл қилса ҳам рўзаси дуруст бўлаверади. Бу худди жунуб киши ғусл қилмаган ҳолида рўзани ният қилса, рўзаси дуруст бўлганига ўхшаш ҳолатдир. Оиша розияллоҳу анҳо ривоят қилган ҳадисда айтилади: «Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам Рамазонда эҳтилом сабабли эмас, жимоъ сабабли жунуб бўлган ҳолда тонг оттирар, сўнг рўза тутар эдилар».
Учинчи: Байтуллоҳни тавоф қилиш
Ҳоиз Байтуллоҳни фарз бўлсин, нафл бўлсин тавоф қилиши мумкин эмас, агар қилса яроқли бўлмайди. Оиша розияллоҳу анҳо ҳайз кўриб қолганида Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Ҳожилар қилаётган барча амалларни қилаверинг, лекин то тоза бўлгунингизгача Байтни тавоф қилманг».
Аммо қолган амаллар, яъни Сафо ва Марва орасида саъй қилиш, Арафотда туриш, Музда-лифа ва Минода тунаш, тош отиш каби ҳаж ва умра амалларини бажариш ҳаром эмас. Бино-барин, аёл киши пок ҳолида тавоф қилган бўлса, тавофни қилиб бўлишига ёки саъй асносида ҳайзи келса, бунинг амалларга ҳеч қандай зарари йўқ. Чунки у тавофни пок ҳолатида қилди, саъйни эса ҳозиргина зикр қилганимиздек ҳайз ҳолатда ҳам қилса бўлаверади. Чунки Сафо ва Марва Масжидул Ҳаромдан ташқарида ҳисобланади.
Тўртинчи: Ҳоиздан видолашув тавофининг соқитлиги
Агар аёл ҳаж ва умра амалларини тўла бажарса, сўнг юртига қайтишидан илгари ҳайз кўриб қолса ва жўнаб кетгунича ҳайздан покланмаса, у видолашув тавофисиз жўнаб кетавера-ди. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтдилар: «Одамлар охирги ишлари Байтуллоҳ билан видола-шув бўлишига буюрилдилар, фақат ҳоиздан бу нарса енгиллатилди» (Муттафақун алайҳ).
Ҳоиз видолашув учун Масжидул ҳаром эшиги олдига келиши ва дуо қилиши яхши мустаҳаб эмас. Чунки бу амалга Суннатдан далил келмаган. Ибодатлар далилга таянади. Оиша розияллоҳу анҳо ривоят қилган ҳадисда айтилишича, София розияллоҳу анҳо тавофи ифоза-дан кейин ҳайз кўриб қолганида Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Ундай бўлса йўлга чиқаверсин», дедилар (Муттафақун алайҳ), масжид эшиги ёнига келишга буюрмадилар. Агар шундай қилиш диндан бўлганда, албатта айтган бўлардилар.
Аммо ҳаж ва умранинг тавофи аёлдан соқит бўлмайди, балки покланганидан сўнг тавоф қилади.
Бешинчи: Масжидда туриш
Ҳайздаги аёл масжидда туриши ҳаромдир, ҳатто ҳайит намозгоҳида туриши ҳам мумкин эмас. Умму Атийя розияллоҳу анҳо Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан эшитган ҳадисга мувофиқ: «Ҳайит намозгоҳига ўсмир қизлар, келинлар, ҳоизлар чиқади ... Ҳоизлар намозгоҳдан четланади» (Муттафақун алайҳ).

---

Олтинчи: Жимо
Эри унга яқинлик қилиши ҳаром, аёл ҳам унга имкон бериши ҳаром. Аллоҳ таоло айтади:
«Сиздан ҳайз ҳақида сўрайдилар. Айтинг: «У кўнгилсиз-нопок нарсадир. Бас, ҳайз пайтида аёлларингиздан четланингиз ва то покланмагунларича уларга яқинлашмангиз!» (Бақара: 222).
Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Қўшилишдан бошқа барча нарсани қилаверинглар» (Муслим ривояти).
Мусулмонлар ҳайзли аёлни жимо қилиш ҳаром эканига иттифоқ қилганлар. Бунинг ман қилинганига Аллоҳ таолонинг Китоби, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннат-лари ҳамда мусулмонларнинг ижмоълари далолат қилиб тургани ҳолда, Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган кишининг бу мункар ишга қўл уриши ҳалол эмас. Ким шундай қилса, Аллоҳ ва Расулига қарши чиққан ва мўъминлардан бошқаларнинг йўлларига эргашиб кетганлардан бўлади.
Имом Нававий «ал-Мажмуъ шарҳул-муҳаззаб»да айтади: «Имом Шофеъий: «Ким бу ишни қилса гуноҳи кабирага қўл урибди», бизнинг асҳобларимиз ва бошқалар: «Ким ҳоизни жимо қилишни ҳалол санаса, уни кофир деб ҳукм қилинади», деганлар».
Аллоҳга ҳамд бўлсинки, жимосиз ҳам шаҳватни синдирадиган нарсаларга рухсат берилган. Масалан, ўпиш, қучоқлаш, мубошара (жинсий аъзодан бошқа ўринлардан лаззат олиш) – бироқ киндик ва тизза орасидан бирон тўсиқ ортидан фойдаланиш афзал чунки – Оиша розияллоҳу анҳо айтганлар: «Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳайзлик пайтимда мени изор кий-ишга буюрар, мен изор кийиб олардим ва мени мубошара қилар эдилар» (Муттафақун алайҳ).
Еттинчи: Талоқ
Эрга хотинини ҳайзли ҳолида талоқ қилиш ҳаромдир. Аллоҳ таоло айтади:
«Эй пайғамбар, қачон сизлар (яъни мўминлар) аёлларингизни талоқ қилсангизлар уларнинг иддаларида (яъни поклик пайтларида) талоқ қилинглар» (Талоқ: 1).
Яъни, талоқ қилингандан кейин маълум бир иддани бошлай оладиган ҳолда бўлсинлар. Зеро, бу ҳомиладорни талоқ қилиш ёки ҳайздан покланганни жимо қилмасдан туриб талоқ қилиш билан бўлади. Ҳайзли аёлни талоқ қилганда эса бу ҳолат вужудга келмайди, чунки ҳайз кунлари иддадан ҳисоб қилинмайди.
Агар ҳайздан покланган аёлни жимоъдан сўнг талоқ қилса, унинг ҳам бошлайдиган иддаси маълум бўлмай қолади. Зеро, бу жимоъдан ҳомиладор бўлган бўлса, ҳомиладорнинг иддасини ўташи ёки ҳомиладор бўлмаган бўлса, ҳайзнинг иддасини ўташи аниқ бўлмайди. Демак, идда-нинг турига ишонч ҳосил бўлмайдиган ҳолатда талоқ қилиш ҳаром. Ўтган оятда айтилганидек, аёлни ҳайзли ҳолатида талоқ қилиш ҳаромдир. «Саҳиҳайн» ва бошқа ҳадис тўпламларида Ибн Умарнинг ҳадиси собит бўлган: Ибн Умар аёлини ҳайзли ҳолида талоқ қилганида Умар розияллоҳу анҳу буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга етказди. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам бундан ғазабландилар ва: «Унга айтинг, аёлини қайтариб олсин, сўнг ҳайздан тоза бўлгунича кутсин, сўнг кейинги ҳайзни кўради, сўнг тоза бўлади. Шундан кейин агар хоҳласа турмуш қилсин, хоҳламаса жимо қилмай туриб талоқ қилсин. Аллоҳ таоло, аёллар-ни талоқ қилишга буюрган идда мана шу» дедилар.
Агар киши аёлини ҳайзли ҳолида талоқ қилса, у гуноҳкор бўлади, у Аллоҳга тавба қилиши ва аёлини қайтариб олиши кейин Аллоҳ ва Расулининг буйруқларига мувофиқ шаръий талоқ қилиши керак. Қайтариб олганидан кейин уни талоқ қилган ҳайзидан пок бўлгунича кутади. Кейин иккинчи марта ҳайзли бўлади. Сўнг пок бўлгач, истаса турмуш қилади, истаса жимо қилмасдан туриб талоқ қилади.
Ҳоизни талоқ қилиш ҳаромлигидан учта ҳолат истисно этилади:
1) Талоқ аёл билан (биринчи бор) холи қолишдан ёки уни жимо қилмасдан олдин бўлса, уни ҳайзли ҳолида талоқ қилишнинг зарари йўқ. Чунки бу идда ўталмайдиган ҳолдир ва бу Аллоҳ таолонинг «уларни иддаларида талоқ қилинглар» (Талоқ: 1) деган буйруғига зид кел-майди.
2) Агар ҳайз ҳомиладорлик пайтида бўлса ҳам талоқнинг зарари йўқ. Бунинг сабаби айтиб ўтилди.
3) Агар талоқ бир эвазга кўра (яъни, хулъ) бўлса ҳайзли ҳолда талоқ қилишнинг зарари йўқ. Масалан: эр-хотин орасида уруш-жанжал ва иттифоқсизлик бўлса, эр уни талоқ қилиш учун эваз олса, бунда аёл ҳайзли бўлса ҳам жоиз бўлаверади. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ривоят қилган ҳадисда айтилади: Собит ибн Қайс ибн Шаммоснинг аёли Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига келди ва: «Эй Расулуллоҳ, мен уни хулқи ва динида айбламайман. Лекин, ис-ломда яшаб туриб куфрга тушиб қолишдан қўрқаман» деди. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Унга (маҳр қилиб берган) боғини қайтариб берасанми?» «Ҳа» деди. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам унинг эрига: «Боғни қабул қилиб ол ва уни бир талоқ қил» деди-лар. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам у аёлдан ҳайздами ёки покми сўрамадилар. Чунки бу талоқ аёл киши томонидан ўзини халос қилиш учун сўралган эди. Шунинг учун у қандай ҳолатдалигидан қатъий назар ҳожат учун жоиз бўлди.
«Муғний»да шу ҳадисни ҳайз ҳолида хулънинг (яъни бирон эваз муқобилига талоқ қилишнинг) жоиз эканига далил қилиб келтирилган. Зеро, ҳоизни талоқ қилиш мумкин эмас-лиги аёлга идданинг чўзилиб кетишидан келадиган зарар туфайли эди. Хулъда эса аёл ўзи ёқтирмаган киши билан ёстиқдош бўлиш ва ёмон турмушдан етадиган зарар идданинг чўзилиб кетишидаги зарардан каттароқ бўлгани боис икки зарарнинг каттароғини даф қилиш жоиз бўлди. Шунинг учун Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам талоқ сўраган аёлдан унинг ҳолати ҳақида сўрамадилар.
Аёлнинг ҳайзли ҳолида никоҳлаб олинишида зарар йўқ, чунки асл – ҳалолликдир ва бу ҳолда никоҳ қилишнинг ман этилганига далил йўқ. Лекин эрни ҳайзли келинчак ҳузурига ки-ритишда ҳолатга қаралади, агар жимо қилиб қўйиш хавфи бўлмаса, зарари йўқ. Акс ҳолда ҳаром ишга тушиб қолмаслиги учун то пок бўлгунича кирмаслиги лозим.
Саккизинчи: Талоқ иддасининг ҳайз билан ҳисоб қилиниши
Агар киши аёли билан қўшилганидан ёки у билан ҳолий қолганидан сўнг талоқ қилса, аёл ҳайз кўрувчи бўлса ва ҳомиладор бўлмаса, тўла уч ҳайз муддатда идда сақлаши вожиб. Аллоҳ таоло айтади:
«Талоқ қилинган аёллар уч ҳайз муддатида ўзларини кузатадилар» (Бақара: 228).
Агар ҳомиладор бўлса, иддаси то кўз ёригунча бўлади, муддат хоҳ узоқ бўлсин, хоҳ қисқа бўлсин, фарқи йўқ. Аллоҳ таоло айтади:
«Ҳомиладор (аёл)ларнинг (идда) муддатлари ҳомилаларини қўйишлари (яъни кўз ёришларидир)» (Талоқ: 4).
Агар ҳайз кўрмайдиган бўлса, яъни ҳали ёш, ҳайз кўриши бошланмаган бўлса ёки ҳайздан қолган катта ёшли бўлса ёки бачадон олиб ташлангани ё бошқа сабаблар туфайли ҳайз кўрмайдиган бўлса, унинг иддаси 3 ойдир:
«Аёлларингиз орасидаги (кексайиб қолгани сабабли) ҳайз кўришдан умид узганлари, агар сизлар (уларнинг иддалари қанча давом этиши хусусида) шубҳалансангизлар, бас (би-лингизки), уларнинг иддалари уч ойдир, яна (ҳали-ҳануз) ҳайз кўрмаган (қизлар)нинг (ид-далари ҳам уч ойдир)» (Талоқ: 4).
Агарда ҳайз кўрадиган аёл бўлса-ю, маълум сабаблар туфайли, масалан, касаллик ёки эми-зиш сабабли ҳайзи келмай турган бўлса, то ҳайз келгунча муддат чўзилиб кетса ҳам идда ҳисобида қолаверади. Қачонки сабаби кетса, яъни касалдан тузалгач ёки эмизиш тугагач ҳам ҳайз келмаса, бунда сабаб кетганидан бошлаб тўла бир йил идда сақлайди. Мана шу саҳиҳ қавл бўлиб шаръий қоидаларга тўғри келади. Чунки сабаб кўтарилгач ҳам ҳайз келмаса, у маълум сабабсиз ҳайздан қолган ҳисобланади. Шунинг учун тўла бир йил идда сақлайди. Яъни, ҳомиладорликнинг энг кўп муддатини олиниб, эҳтиёт бобидан 9 ой ва идда учун 3 ой иддада бўлади.
Агар талоқ никоҳдан кейин, тегиниш ва холи қолишдан олдин бўлса, бу ҳолда мутлақо ид-да йўқ. Аллоҳ таоло айтади:
«Эй мўминлар, қачон сизлар мўминаларни никоҳларингизга олсангизлар-у, сўнгра уларга қўл тегизишдан (яқинлашишдан) илгари уларни талоқ қилсангизлар, у ҳолда сиз-лар учун уларнинг зиммасида санайдиган идда бўлмас» (Аҳзоб: 49).
Тўққизинчи: Бачадоннинг ҳомиладан ҳолилигига ҳукм қилиш
Бунинг бир неча ҳолатлари бор, жумладан: Ҳомиласи меросхўр бўлиши мумкин бўлган аёлнинг бирон кишиси ўлди, у аёлнинг эри бор. Эри бу аёлни то ҳайз кўргунича ёки ҳомиласи бор-йўқлиги аниқ бўлгунича жимо қилмайди. Агар ҳомиладорлиги аниқланса, ҳомиланинг мерос қолдирувчининг ўлими пайтида борлиги ва мерос олишига ҳукм қиламиз. Агар ҳайз кўрса, ҳайз сабаб бачадон ҳоли эканига ҳукм қилганимиз учун меросхўр эмаслигига ҳукм қиламиз.
Ўнинчи: Ғуслнинг вожиблиги
Ҳоиз тоза бўлганда бутун баданини ювиб ғусл қилиши фарз. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам Фотима бинт Аби Ҳубайшга айтганлар: «Агар ҳайз келса намозни ўқимай тур, агар кетса ғусл қилиб намозни ўқи» (Бухорий ривояти).
Ғуслдаги фарз энг камида бир бор бутун баданини то сочлари остигача ювишдир. Афзали Асмо бинт Шакал Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ҳайздан тоза бўлган аёлнинг ғусли ҳақида сўраганида у зотнинг айтган жавобларидир: «Бирингиз сувини ва сидрини олади ва ях-шилаб таҳорат олади кейин бошига сув қуяди ва яхшилаб ишқалайди, токи сочлари остигача етсин, сўнг бутун баданига сув қуяди, сўнг мушк билан хушбўй қилинган бир бўлак матони олиб, шу билан тозаланади» дедилар. Асмо деди: «У билан қандай тозаланади?». Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: таажжубдан «Субҳаналлоҳ» дедилар. Шунда Оиша розияллоҳу анҳо унга: «Уни қон теккан жойларга суртасан», дедилар (Муслим ривояти).
Ўрилган сочни ёзиш шарт эмас, фақат остига сув етмай қолишидан қўрқиладиган даража-да қаттиқ ўрилган бўлсагина ёзилади. «Саҳиҳ Муслим»да келган ҳадисда айтилишича, Умму Салама розияллоҳу анҳо Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан сўради: «Менинг сочимни ўриб юраман, жанобатдан ғусл қилганда уни ёзаманми?» яна бир ривоятда: «Жанобат ва ҳайз ғуслида» дейилган. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Йўқ, балки бошингдан уч ҳовуч сув қуйишинг кифоя, сўнг устингдан сув қуйиб ювинасан».
Агар ҳайзли аёл намоз вақти асносида тоза бўлса, намозни ўз вақтида адо қилишга улгуриш учун ювинишга шошилиши лозим. Сафарда бўлса ва олдида сув бўлмаса ёки сув бору ишлатса зарар етишидан қўрқса ёки сув зарар қиладиган касаллиги бўлса, ғусл қилиш ўрнига таяммум қилади, ювинишдан тўсиб турган сабаб кетиши билан ювиниб олади.
Баъзи аёллар намоз вақти асносида тоза бўлган бўлади, лекин ювинишни бошқа вақтга ке-чиктиради ва ҳозир тўла поклана олмайман, дейди. Бу ҳужжат ҳам, узр ҳам эмас. Чунки у ғуслдаги фарзнинг энг камига чекланиб, намозни ўз вақтида адо қилиши керак. Кейин вақт бемалол бўлганда яхшилаб ювиниб олаверади.

Барча мақтовлар Аллоҳгагина хос, У зотни мақтаймиз, Ундан мадад сўраймиз, Унга истиғфор айтамиз, Аллоҳдан нафсларимиз ва амалларимиз ёмонлигидан паноҳ тилаймиз. Аллоҳ кимни ҳидоят қилса уни адаштирувчи йўқ, кимни адаштирса уни ҳидоят қилувчи йўқ. Гувоҳлик бераманки, бир Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ, У ёлғиз ва шериксиздир. Яна гувоҳлик бераманки, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам У зотнинг бандаси ва элчисидир.
Шариати исломияда муқаррарки, инсон бажарадиган ҳар қандай амал Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло ҳузурида мақбул бўлиши учун унда иккита шарт топилиши лозим:
Биринчи: Амал Аллоҳ учун холис бўлмоғи зарур, у билан риё ва сумъа, шунингдек, бирон дунёвий манфаат кўзланган бўлмаслиги лозим. Аллоҳ таоло айтади: «Ким Парвардигорига рўбарў бўлишидан умидвор бўлса, у ҳолда яхши амал қилсин ва Парвардигорига бандалик қилишда бирон кимсани (унга) шерик қилмасин!» (Каҳф: 110).
Иккинчи: Амал тўғри бўлиши яъни, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларига мувофиқ бўлиши лозим, агар Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг йўлларига хилоф бўлса мақбул бўлмайди.
Ҳамма даврларда ҳам айрим одамлар тушуниб олиши қийин бўлган масалалардан бири – тавассул (восита қилиш) масаласидир. Шу боис кўпчилик тавассулнинг тақиқланган ва бидъат бўлган ҳамда Ислом асосларига ва Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳидоятларига зид бўлган турларига аралашиб қолиб, уларнинг амаллари қабул бўлишидаги шартларнинг иккинчисидан маҳрум бўлади.
Аҳли суннат вал-жамоатнинг жумҳур уламолари тавассулнинг шаръий нуқтаи назардан жоиз эканига иттифоқ қилишган, бунга оятлар ва саҳиҳ ҳадислардан далиллар келтиришган.
Аллоҳ таоло Ўзининг Китобида икки ўринда василани хос лафзи билан зикр қилди:
«Улар (илоҳ деб) илтижо қиладиган ўша кимсаларнинг ўзлари ҳам Парвардигорга қай бирлари яқинроқ бўлиш учун восита изларлар» (Исро: 57).
«Эй мўминлар, Аллоҳдан қўрқингиз ва Унга яқин бўлиш учун йўл-восита излангиз» (Моида: 35).
Ҳадисларга келсак, имом Бухорий «Саҳиҳ»ида Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Ким азонни эшитган вақтда: «Бу мукаммал чақириқнинг, ҳозир бўлган намознинг Рабби бўлган эй Аллоҳим! Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга васила (воситачилик) ва фазилат ато этгин. Эй Аллоҳим, уни Ўзинг ваъда қилган мақтовли ўринда тургизгин», деб дуо қилса, қиёмат куни унга шафоатим вожиб бўлади», дедилар.
Имом Муслимнинг «Саҳиҳ»ида Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган қуйидаги ҳадис келтирилган: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Муаззиннинг (азонини) эшитсангиз, у айтаётган сўзларни айтинглар, сўнг менга солавот айтинглар. Чунки, ким менга битта солавот айтса, Аллоҳ унга ўнта раҳмат ато қилади. Сўнг Аллоҳдан менга васила (воситачилик ато этишини) сўранглар. Зеро, у жаннатдаги бир мартабаки, Аллоҳнинг бандаларидан фақат бир бандага насиб бўлади. Мен ўша банда бўлишни умид қиламан. Ким менга васила сўраса, унга шафоат ҳалол бўлади».
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга сўраладиган васила – юксак, олий даражадир.
Тавассулнинг жоизлиги ҳақида уламолар ўртасида хилоф йўқ, бироқ унинг кайфияти ҳақида хилоф бор. Халқлардан кўплари бугун айни шу кайфият борасида йўлдан оғиб кетишган ва бидъий ва ширкий тавассулга кириб қолишган. Улар заиф ва мавзуъ (тўқима, сохта) ҳадисларни далил қилиб, маҳкам ушлаб олишади. Қолаверса, тавассул ҳақида келган оятларни ва саҳиҳ ҳадисларни ботил ва ислом динининг асосларига зид таъвиллар билан таъвил қилишади.
Тавассул мавзусининг аҳамиятидан келиб чиқиб ва кўпчилик – хусусан, тасаввуф ва тариқат аҳли кенг тарқалган, азиз-авлиёларнинг мозорлари ва уларни тавоф қилиш кўп бўлган диёрларда – тавассулнинг ман қилинган турига тушиб қолаётгани боис мен ушбу рисолани аллома шайх Муҳаммад ибн Солиҳ ал-Усаймин раҳимаҳуллоҳнинг китоблари ичидан териб жамладим. Шайх мазкур масалани лўнда ва тушунарли қилиб очиб берган, унинг турларини бирма-бир санаган, улар ичидан машруъ-шариатга мувофиқ ва мамнуъ-шариатга зид бўлганларини баён қилиб берган. Аллоҳ у кишини яхши ажру мукофотлар билан сийласин, Ўз раҳматига олсин ва илми билан халқларимизни фойдалантирсин.
Аллоҳ таолодан ушбу амалимизга ажру савоблар ато этишини, қиёмат куни у билан амалларимиз тарозисини оғир қилишини сўраймиз. У бунга қодир Зотдир. Аллоҳ таоло пайғамбаримизга, у зотнинг аҳли оиласи ва асҳобларига салавоту саломлар йўлласин.

---

ТАВАССУЛНИНГ ТАЪРИФИ

«Тавассул» – мақсадга етказувчи сабаб ва восита маъносидаги «васила» сўзидан олинган бўлиб, воситачи қилмоқ маъносини англатади.
Шаръий истилоҳда эса у билан Аллоҳнинг розилиги ва жаннатига етишиш ирода қилинадиган ибодатга айтилади. Шунинг учун: «Барча ибодатлар дўзахдан қутулиш ва жаннатга киришга воситадир», деб айтамиз. Аллоҳ таоло айтади: «Улар (илоҳ деб) илтижо қиладиган ўша кимсаларнинг ўзлари ҳам Парвардигорларига қай бирлари яқинроқ бўлиш учун восита-ибодат турлари (ни қилиш)да мусобақалашадилар» (Исро: 57).
Рамазоннинг рўзаси гуноҳларнинг кечирилишига восита, тунги намоз гуноҳларнинг кечирилишига восита, қадр кечаси ибодат билан бедор бўлиш гуноҳларнинг кечирилишига восита, бунинг шарти, буларнинг ҳаммаси иймон билан ва ажр умидида бўлиши керак. Демак, яхши амалларнинг барчаси восита, яхши амаллар қилишдан мақсад эса Аллоҳ айтганидек: «Бас, ким дўзахдан четлатилиб, жаннатга киритилса, муҳаққақ (бахт-саодатга) эришгандир» (Оли Имрон: 185). Шунинг учун Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам жаҳаннамдан паноҳ тилаб: «Аллоҳдан жаҳаннамдан паноҳ тилайман, жаҳаннам аҳлининг ҳолига вой», дердилар.

---

Аллоҳ таолога тавассул қилиш – дуони ижобат қилиши учун дуо қилувчи ўзи билан Аллоҳ ўртасига бир воситачини қўйишини англатади. Аллоҳга дуо қилишдаги тавассул дуо қилувчи дуосининг ижобат бўлишига сабаб бўладиган бирор нарсани дуосига қўшиши билан бўлади. Ўша нарса унинг дуоси қабул бўлишига сабаб бўла олишига далил керак бўлади, далил эса фақат шариат тарафидан бўлади. Ким шариат тарафидан бирон далилсиз қайсидир бир ишини дуоси қабул бўлиши учун восита қилса, у Аллоҳ шаънида ўзи билмаган нарсани айтган бўлади. Чунки, у одам ўзи восита қилаётган нарса Аллоҳни рози қилиши ва дуосининг қабул қилинишига сабаб бўлишини билмайди-ку!
Дуо ҳам ибодат, ибодат эса шариатга мувофиқ бўлиши лозим. Аллоҳ таоло Унинг изнисиз бирон шариатга-йўлга эргашишни ёмон иш деб санади ва ширк деб атади:
«Балки улар (Макка мушриклари) учун (куфр ва ширк каби) Аллоҳ изн бермаган нарсаларни — «дин»ни уларга шариат қилиб берган шериклари — бутлари бордир?!» (Шуро: 21).
«Улар Аллоҳни қўйиб ўзларининг донишмандларини ва роҳибларини ҳамда Масиҳ ибн Марямни Парвардигор деб билдилар. Ҳолбуки, фақат ягона Аллоҳга бандалик килишга маъмур (буюрилган) эдилар. Ҳеч илоҳ йўқ, фақат Унинг Ўзи бордир. У зот уларнинг ширкларидан покдир» (Тавба: 31).

Аллоҳга дуо қилишдаги тавассул икки қисмдир:

Биринчи қисм: Жоиз тавассул, яъни шариатда бор бўлган бирон нарсани восита қилиш. Бу ўзи бир неча турга бўлинади:
1) Аллоҳ таолога Унинг исмлари билан тавассул қилиш;
2) Аллоҳ таолога Унинг сифатлари билан тавассул қилиш;
3) Аллоҳ таолога Унинг феъллари билан тавассул қилиш;
4) Аллоҳ таолога Унга бўлган иймонини тавассул қилиш;
5) Аллоҳ таолога дуо қилувчининг ҳолати билан тавассул қилиш;
6) Аллоҳ таолога дуоси қабул бўлишидан умид бўлган солиҳ кишининг дуосини тавассул қилиш;
7) Аллоҳ таолога солиҳ амал билан тавассул қилиш.

Иккинчи қисм: Ман қилинган тавассул, бу икки қисмдир:
1) Шариатда у ҳақда ҳеч нарса дейилмаган бирон нарсани васила қилиш.
2) Мушрикларнинг ўз бут-санамлари билан, жоҳилларнинг азиз-авлиёлари билан тавассул қилишлари.

Қуйида иншааллоҳ, мазкур икки қисмни барча турлари билан бирга, ҳар бир тур ҳақида далиллар келтириб, батафсил айтиб ўтамиз.

---

БИРИНЧИ ҚИСМ: ЖОИЗ ТАВАССУЛ

Машруъ ва жоиз тавассул – матлубга етказадиган тўғри восита билан тавассул қилиш бўлиб, у шариатда бор бўлган нарсани васила қилиш билан бўлади. У бир неча турли:
Биринчи тур: Аллоҳ таолога Унинг исмлари билан тавассул қилиш

Бунинг икки хил кўриниши бор:
Биринчи кўриниши: Аллоҳ таолога Унинг исмлари билан умумий суратда тавассул қилиш.
Бунинг мисоли: Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ғам-қайғу дуоси ҳақидаги саҳиҳ ҳадисда айтилади:
«Эй Аллоҳим! Албатта, мен Сенинг қулингман. Қулингнинг ўғлиман. Чўрингнинг ўғлиман. Тасарруфим Қўлингда (яъни, мени ҳохлаган томонингга бурасан). Ҳукминг менинг устимда жорийдир. Менинг устимдаги қазоинг (ҳукминг) адолатдир. Сендан Ўзингнинг ҳар бир исминг билан сўрайманки, у исм билан Ўзингни номлагансан ёки уни қайсидир Китобингда нозил қилгансан ёки уни бирон бандангга билдиргансан ёки уни Ўз олдингдаги ғайб илмида сақлаб қўйгансан. (Шу исмларнинг ҳаммаси билан сўрайманки), Қуръонни қалбимнинг баҳори, кўнглимнинг нури, маҳзунлигимнинг ариши ва ташвишимни кетиши қилгин».
Бу ҳадисдаги далил - «Сендан Ўзингнинг ҳар бир исминг билан сўрайман» иборасидир.
Дуоларимизда айтамизки: «Эй Аллоҳим, Сендан Ўзингнинг гўзал исмларинг билан сўрайман». Бунинг далили – Аллоҳ таолонинг қуйидаги қавлидир: «Аллоҳнинг гўзал исмлари бордир. Бас, Унга ўша исмлар билан дуо қилинглар» (Аъроф: 180).

Иккинчи кўриниши: Аллоҳ таолога хос исми билан тавассул қилиш:
Бунинг мисоли: «Эй Ғафур, мени мағфират эт! Эй Раҳим, менга раҳм қил! Эй Аллоҳим! Сен афв қилишни яхши кўрадиган Афувсан, мени афв эт!» каби дуоларки, бу Аллоҳга хос исми билан тавассул қилиш.
Бу хил тавассулда исм дуога муносиб бўлмоғи лозим. Агар Аллоҳдан ризқ сўрамоқчи бўлсангиз: «Ё Раззоқ» дейсиз, мағфират тиламоқчи бўлсангиз: «Ё Ғафур» дейсиз, афв сўрамоқчи бўлсангиз: «Ё Афув» дейсиз ва ҳоказо.
Бироқ, «Эй қаттиқ жазолови Зот, мени афв эт» дейишингиз муносиб эмас. Чунки, жазога далолат қилувчи исмни қандай қилиб Аллоҳ азза ва жалладан афв сўраш учун тавассул қиласиз?! Аллоҳ таолодан нимани сўраётган бўлсангиз, ўшанга муносиб исмлари билан дуо қиласиз.
Бунга яна бир мисол: Абу Бакр розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан намозида ўқиши учун бирор дуо ўргатишларини сўраганида у зот: «Эй Аллоҳим, мен ўзимга катта зулм қилдим, гуноҳларни фақат Сенгина мағфират қиласан, мени Ўз ҳузурингдан бўлган мағфират ила кечиргин ва менга раҳм-шафқат қил. Албатта, Сен Ғафурсан, Раҳимсан», деб дуо қилинг», дедилар. Мазкур дуода матлабга мувофиқ икки исм билан Аллоҳга тавассул қилиниб, “Албатта, Сен Ғафурсан, Раҳимсан” дейилди.
Тавассулнинг бу тури Аллоҳ таолонинг: «Аллоҳнинг гўзал исмлари бордир. Бас, Унга ўша исмлар билан дуо қилинглар» (Аъроф: 180) деган каломига дохилдир. Зеро, бу ерда дуо – сўров дуосини ҳам, ибодат дуосини ҳам ўз ичига олади.

Иккинчи тур: Аллоҳ таолога Унинг сифатлари билан тавассул қилиш

Бунинг ҳам икки хил кўриниши бор:
Биринчи кўриниши: Аллоҳ таолога Унинг сифатлари билан умумий тарзда тавассул қилиш.
Бунинг мисоли: Дуо қилган пайтингизда: «Эй Аллоҳим, мен Сендан гўзал исмларинг ва олий сифатларингни восита қилиб сўрайман» деб, сўнг матлубни зикр қиласиз. Бу тавассул тўғри.
Иккинчи кўриниши: Аллоҳ таолога Унинг хос бир сифати билан тавассул қилиш.
Бунинг мисоли: Ҳадисда келганки: «Аллоҳнинг иззати ва қудрати билан, ўзим сезаётган ва хавфланаётган нарсамнинг ёмонлигидан паноҳ тилайман».
Бу ерда Аллоҳнинг сифатларидан хос икки сифат; “иззат” ва “қудрат” сифатини васила қилинмоқда.
Бунга яна бир мисол: Ҳадисда келганки: «Эй Аллоҳим, ғайбни билишинг ва бутун махлуқларинг устидаги қудратинг билан сўрайман, модомики ҳаёт мен учун хайрли эканини билсанг, мени яшатгин. Агар ўлимни мен учун хайрли деб билсанг, вафот эттиргин» . Бу ерда матлабга муносиб бўлган Аллоҳнинг “илм” ва “қудрат” сифатлари билан тавассул қилинмоқда.

Учинчи тур: Аллоҳ таолога Унинг феъллари билан тавассул қилиш.

Бу шундай бўладики, Аллоҳдан бирор нарсани сўраб дуо қиласиз, сўнг ўша нарсани рўёбга чиқаришига худди шунга ўхшаш бошқа бир феълини восита қиласиз. Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга салавот айтиш ҳадисида келадики: «Эй Аллоҳим, Иброҳим ва унинг аҳли-оиласига салавот йўллаганинг боис Муҳаммад ва Муҳаммаднинг аҳли-оиласига ҳам салавот йўллашингни сўраймиз».
Зеро, Аллоҳнинг Иброҳим ва унинг аҳли-оиласига салавот йўллаши Унинг феълларидан. Аллоҳнинг бандасига салавот йўллаши уни малаул аълода (Ҳузуридаги муқарраб фаришталар олдида) уни мақташи ва уни яхшилик билан тилга олиши. Баъзи уламолар Аллоҳнинг салавот йўллаши унинг раҳмати деганлар, бу заиф гап. Уни Қуръон ояти инкор этади. «Ана ўшаларга Парвардигорлари томонидан саловот ва раҳмат бордур.» оятда раҳматни салавотга атф қилинмоқда атф фарқлиликни тақозо қилади.
«Эй Аллоҳим, бизга ёмғир ёғдирганинг каби, уни фойдали ёғин қилгин» деб дуо қилсангиз Аллоҳ таолога Унинг феълини восита қилган бўласиз. Зеро, бунда Аллоҳнинг ёмғир ёғдириш феълини восита қилинмоқда.

Тўртинчи тур: Аллоҳ таолога Унга бўлган иймонни тавассул қилиш

Яъни, инсон Аллоҳ таолога ва Унинг пайғамбарига бўлган иймонини восита қилиб: «Эй Аллоҳим, Сенга ва пайғамбарингга бўлган иймонимни ўртага қўйиб, Сендан фалон-фалон нарсани сўрайман» деса дуруст бўлади. Бунга қуйидаги ояти карима далил бўлади: «Парвардигоро, албатта биз: «Парвардигорингизга иймон келтирингиз!» — деб иймонга чорлаган жарчи (Муҳаммад алайҳис-саломнинг нидоларини) эшитдигу иймон келтирдик. Парвардигоро, бизнинг гуноҳларимизни мағфират қил, қилган ёмонликларимизни (саҳифайи аъмолимиздан) ўчиргил ва бизларни яхшилар билан бирга вафот топдир!» (Оли Имрон: 193).
Яъни, Сенга бўлган иймонимиз сабабли бизни мағфират қил, деб Аллоҳга бўлган иймонни мағфират қилиниш учун васила қилинмоқда.
Қуйидаги оятлар ҳам шунга далил бўлади:
«Аниқки, Менинг бандаларимдан бир гуруҳ бор эди. Улар: «Парвардигоро, (Ўзингга) иймон келтирдик. Бас сен Бизларни мағфират қилгин ва бизларга раҳм айла: Сен Ўзинг раҳм қилувчиларнинг яхшироғидирсан», дер эдилар» (Муъминун: 109).
«Парвардигоро, нозил қилган нарсангга ишондик, пайғамбарингга эргашдик. Бас, бизни (Ўзингнинг бирлигингга, пайғамбарингнинг ҳақлигига) гувоҳлик берувчилар қаторига ёзгин!» (Оли Имрон: 53).
Демак, Аллоҳга ва Расулига бўлган иймонни ҳамда Аллоҳ ва Расулига бўлган муҳаббатни васила қилиш жоиз. Чунки, мазкур иймон ва муҳаббат кишининг гуноҳлари мағфират қилинишига сабаб бўлади.

Бешинчи тур: Аллоҳ таолога дуо қилувчининг ҳолини васила қилиш

Яъни, дуо қилувчи Аллоҳ таолога ўз ҳолини ва ўзида бўлган эҳтиёжни васила қилиш билан кифояланиб, бошқа нарсани зикр қилмаслиги. Масалан: «Эй Аллоҳим, мен Сенга муҳтожман, мен Сенинг қўл остингда асирман» деганга ўхшаш сўзларни айтиши. Мусо алайҳис-салоту вассалом икки аёлнинг қўйларини суғориб бергач, бир четдаги дарахт соясига бориб ўтириб, айтган сўзлари бунга далил бўлади: «Роббим, мен Ўзинг мен учун нима яхшилик (яъни ризқ) туширсанг, ўшанга муҳтождирман» (Қасас: 24).
Закариё алайҳис-салоту вассаломнинг қуйидаги сўзлари ҳам шу турга киради: «Парвардигорим, дарҳақиқат менинг суякларим мўртлашди, кексаликдан бошим — сочим оқарди. Парвардигорим, мен сенга дуо қилиб (ҳеч қачон) ноумид бўлган эмасман» (Марям: 4).

Олтинчи тур: Дуоси қабул бўлиши умид қилинадиган солиҳ кишининг дуосини васила қилиш

Саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан Аллоҳга ом ва хос дуолар қилишларини сўрашарди.
«Саҳиҳайн»да Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан қуйидаги ҳадис ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида бир йили одамларга қурғоқчилик етди. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам жума кунида хутба қилиб турганларида бир аъробий туриб: «Ё Росулаллоҳ, мол-ҳоллар ҳалок бўлди, бола-чақалар оч қолди, биз учун Аллоҳга дуо қилинг», деди. У зот қўлларини кўтариб, уч бор: «Эй Аллоҳим, бизларга ёмғир ёғдиргин» деб дуо қилдилар. Осмонда бир парча ҳам булут кўринмас эди. Жоним Қўлида бўлган Зотга қасамки, ҳали қўлларини туширмасларидан тоғлар мисол булутлар ёпирилиб келди. Сўнг минбарларидан тушмаслариданоқ у зотнинг соқолларидан ёмғир томчилари оқиб тушаётганини кўрдим. Ўша куни ёмғир ёғди, эртасига, индинига, ундан кейинги кун, то келгуси жумагача тинмади. (Кейинги жума) ҳалиги аъробий – ёки бошқа биров – туриб: «Ё Росулаллоҳ, уй-жойлар вайрон бўлди, моллар ғарқ бўлди, биз учун Аллоҳга дуо қилинг», деди. У зот қўлларини кўтариб: «Парвардигоро, устимизга эмас, атрофларимизга (ёғдиргил)», дедилар. Қўллари билан булутнинг қайси тарафига ишора қилсалар, ўша томон очилар эди. Мадина (осмони) улкан доира шаклида очилиб қолди. Қанот водийсида бир ой ёмғир суви оқди. Атрофдан ким келса, кўп ёмғир ёққани ҳақида гапирарди».
Солиҳ кишининг дуоси билан тавассул қилиш жоизлигига яна бир далил: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам умматлари ичидан етмиш минг киши ҳисобсиз ва азобсиз жаннатга кириши ҳамда улар руқя қилдирмайдиган (дам солдирмайдиган), куйдириб даволанмайдиган, шумланмайдиган ва Роббиларига таваккул қиладиган кишилар эканини айтганларида Укоша ибн Миҳсон ўрнидан туриб: «Ё Расулаллоҳ, Аллоҳга дуо қилинг, мени ўшалардан қилсин», деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Сен ўшалардансан», дедилар.
Демак, инсон дуоси ижобат бўлиши умид қилинадиган бирон кишидан унинг ҳаққига Аллоҳга дуо қилишини сўраши дуруст бўлади.

Эслатма: Тавассулнинг бу тури дуо қилувчининг ҳаётлигида бўлиши шарт. Ўлимидан сўнг дуруст бўлмайди. Чунки унинг амал дафтари ёпилиб, жазо ва мукофот ҳовлисига кўчиб ўтган бўлади. Шунинг учун ҳам Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳунинг халифалик даврида қурғоқчилик бўлганида ёмғир тилаб дуо қилишларини сўраб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қабрларига бормадилар, балки ҳазрати Умар Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг амакилари Аббосга: «Туринг, сиз ёмғир сўраб Аллоҳга дуо қилинг» дедилар ва у киши дуо қилдилар.
Аммо Утбийдан ривоят қилинган, яъни, бир аъробий Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қабрларига келиб: «Ассалому алайка ё Расулуллоҳ, Аллоҳ таоло Қуръонда: «Агар улар (Аллоҳ ва расулидан бошқасидан ҳукм сўраб боришлари билан) жонларига жабр қилган пайтларида дарҳол сизнинг олдингизга келиб, Аллоҳдан мағфират сўраганларида ва пайғамбар ҳам улар учун мағфират сўраганида эди, Аллоҳнинг тавбаларни қабул қилувчи, меҳрибон эканлигини топган бўлур эдилар» (Нисо: 64) деган. Мен гуноҳларимга истиғфор айтиб, сизни Роббимга воситачи бўлишингизни истаб, ҳузурингизга келдим» дегани, сўнг у ортига қайтгач, Утбийнинг кўзи илиниб, тушига Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам кириб: «Аъробийнинг ортидан бориб, хабар бер, Аллоҳ унинг гуноҳларини кечирди» деганлари ҳақидаги сўзлар ёлғон ва саҳиҳ бўлмаган сўзлардир, оят бу нарсага далолат қилмайди. Зеро, Аллоҳ таоло: وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ деди, إِذَا ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ демади, إذ «из» калимаси ўтган замонга истеъмол қилинади, келаси замонга эмас. Оят оқимидан маълум бўладики, у Аллоҳ ва Расулидан бошқадан ҳукм сўраб борувчилар хусусидадир.

Еттинчи тур: Аллоҳ таолога солиҳ амал билан тавассул қилиш.
Яъни, инсон дуоси олдидан тилагининг ҳосил бўлишига сабаб бўлувчи бирор солиҳ амалини зикр қилиши.

Бунинг мисоли: Қуйидаги ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтган уч киши ҳақидаги ҳикоядир:
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳу айтади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганларини эшитдим: «Сизлардан илгари ўтган умматлардан уч киши йўлда боратуриб, тунаш учун бир ғорга киришди. Шунда тоғдан бир катта харсанг думалаб тушиб, ғор оғзини тўсиб қўйди. Улар (бу харсангни суриб ташлашдан ожиз бўлганларидан кейин) бир-бирларига: «Сизларни бу харсангдан солиҳ амалларингизни восита қилиб Аллоҳга дуо қилишингизгина қутқариши мумкин», дейишди. Улардан бирлари деди: «Эй Аллоҳим, менинг кекса ота-онам бор эди. Мен ҳар куни кечқурун сут соғиб келмб аввал ота-онамга ичирар, сўнг бола-чақамга берардим. Бир куни қайсидир иш билан ушланиб қолиб, кеч келсам ота-онам ухлаб қолган эканлар. Уларга соғилган сутни олиб кирсам ухлашаётган экан. Улардан аввал бола-чақамга сут беришни ҳоҳламадим-да, қўлимда кўза билан то тонг отгунча уларнинг уйғонишларини кутиб турдим. Улар уйғонгач сутларини ичдилар. Эй Аллоҳим, шу ишни Сенинг Юзингни истаб қилган бўлсам, бизни бу ҳолатдан қутқар деди.» Шунда харсанг улар чиқиб кетиша олмайдиган даражада бир оз очилди.
Иккинчилари деди: «Эй Аллоҳим, амакимнинг бир қизи бор бўлиб, у мен учун ғоят суюкли эди. Мен уни ўзимга чорлаганимда, у кўнмаганди. Ҳатто бир йили муҳтожлигидан ҳузуримга келди. Шунда мен унга бир юз йигирма динор беришимга у эса бунинг эвазига ўзини менга қўйиб беришига келишдик. Ҳатто, қачонки унга етишишга қодир бўлиб турганимда у: «Аллоҳдан қўрқ, муҳрни (яъни бокиралигимни) ноҳақ йиртишинг сенга ҳалол бўлмайди», деди. Шунда мен ундан ўзимни тортдим ва берган тиллаларимни ҳам қайтариб олмадим. Эй Аллоҳим, агар мен шуни Сенинг Юзингни истаб қилган бўлсам, биздан бу ҳолатимизни аритгайсан.» Шунда харсангтош улар сиғмагудек даражада яна бир оз очилди.
Учинчилари деди: «Мен ишчилар ёллаб ишлатиб, уларнинг ҳақларини бердим. Лекин улардан бири ўз ҳақини олмасдан кетиб қолди. Мен унинг иш ҳақини айлантирдим, ҳатто кўп мол-дунё вужудга келди. Бир қанча вақт ўтгач, у одам келиб: «Эй Аллоҳнинг бандаси, менинг иш ҳақимни бер», деди. Мен унга: «Мана бу кўриб турганинг туя, сигир, қўй ва қуллар сенинг иш ҳақинг ҳисобидан» дедим. У одам: «Эй Аллоҳнинг бандаси, менинг устимдан кулма», деди. Мен: «Сенинг устингдан кулаётганим йўқ, булар сенинг иш ҳақинг» дедим. Шунда у ҳалигиларнинг ҳаммасини ҳайдаб олиб кетди, ҳеч нарса қолдирмади. Эй Аллоҳим, агар мен шу ишни Сенинг Юзингни истаб қилган бўлсам, биздан бу ҳолатимизни аритгайсан.» Шунда харсангтош сурилди ва ундан чиқиб кетдилар».
Бу – Аллоҳга солиҳ амал билан тавассул қилиш бўлиб, у жоиздир.
Бир одам: «Эй Аллоҳим, ота-онамга қилган яхшиликларим туфайли менга ҳам фарзандларимдан яхшилик кўрсатгин» деб дуо қилса жоиз бўлади, бу ҳам солиҳ амал билан тавассул қилишга киради.
Тавассулнинг мазкур турлари ҳаммаси жоиздир, чунки булар мақсудга эришиш учун яроқли сабаблардир.

Бу калимада Аллоҳдан бошқа сиғиниладиган барча илоҳларни инкор қилиш ва фақат Аллоҳнинг Яккалигини исботлаш бордур.
1. Аллоҳ таоло Қуръонда айтади:
“(Эй Муҳаммад), Аллоҳдан ўзга ҳақ маъбуд йўқ эканлигини билинг ва гуноҳингизга истиғфор (мағфират) сўранг!” (Муҳаммад сураси, 19-оят).
Шу оят бизга далилки, унинг (яъни калимаи шаҳодат) маънолари билан билишлик фарздир ва Ислом динининг бошқа фарзларидан (намоз, рўза, ҳаж ва бошқа) устун туради.

Quote:Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ ўзларининг Саҳиҳларида алоҳида боб ажратганлар. Уни: “Илм - Қавл ва амалдан аввалдур” деб номлаб, юқоридаги оятни далил қилганлар.

2. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деб марҳамат қилдилар:
“Кимда ким холисона Ла илаҳа иллаллоҳ деса Жаннатга киради” (Баззор ривояти, Шайх Албоний саҳиҳ деганлар, Саҳиҳ ал-Жамиъ).
Ҳақиқатдан ҳам, холис кимса – уни маъноларини тушунган, шартларига амал қилган ва бошқа инсонларни унга чақирган, бошқа ишлардан устун қўйган кимсадур. Чунки у Аллоҳ таоло инсу-жинларнинг яратилишидан мақсад бўлган тавҳиднинг (якка, шериги йўқ бўлган Аллоҳ таолога ибодат қилиш) негизидур.
3. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам амакилари Абу Толибнинг ўлим тўшагида бўлган пайтида, унга қарата:
“Эй амаки, Ла илаҳа иллаллоҳ денг, (у шундай) калимаки мен Аллоҳнинг ҳузурида сизнинг тарафингизни оламан (яъни шу калимани айтсангиз Аллоҳнинг ҳузурида сизни шафоат қила оламан)” дедилар. Лекин амакилари Ла илаҳа иллаллоҳ дейишликдан бош тортди (Имом Бухорий ва Муслим ривоятлари).
4. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам Маккада 13 йил бўлдилар ва унинг барча аҳлини мана шу Ла илаҳа иллаллоҳ калимасига чақирдилар, лекин уларнинг жавоблари Қуръони Каримда шундай бўлди:
“(Макка мушриклари) уларга ўзларидан (яъни башар авлодидан) бўлган бир огоҳлантиргувчи – Пайғамбар келганидан ажабландилар ва у кофирлар дедилар: “Бу бир ёлғончи сеҳргардир. (Шунча) худоларни битта худо қилиб олибдими?! Ҳақиқатан бу жуда қизиқ нарса!”” (Сод сураси, 4-5 оят).
Араблар бунинг маъносини жуда яхши билар эдилар ва мана шу калимани айтган кимса бошқа илоҳларга сиғина олмаслигини яхши билишар эди. Шунинг учун ҳам у калимани айтишдан ўзларини тийдилар ва бош тортдилар. Аллоҳ таоло улар ҳақида Қуръони Каримда шундай деди:
“Ва улар (кофир, мушриклар): “Ҳали бизлар бир мажнун шоирни деб ҳудоларимизни тарк қилар эканмизми?” дер эдилар. Йўқ, (Муҳаммад алайҳиссалом алсо шоир, мажнун эмасдур, балки) у Ҳақ (дин)ни олиб келди ва (ўзидан аввал ўтган) барча пайғамбарларни тасдиқ этди” (Соффат сураси, 36-37 оят).
Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деб марҳамат қилдилар:
“Кимда ким Ла илаҳа иллаллоҳ деса ва Аллоҳдан бошқа сиғиниладиган илоҳларни инкор қилса, шунда унинг моли ва қони ҳаромдур (яъни молини талон тарож қилиш ва унга қарши курашиш мумкин эмасдур) ва унинг ҳисоби Олий бўлган Зот Аллоҳгадур” (Имом Муслим ривояти).
Ҳадиснинг маъноси шуни билдирадики, калимаи шаҳодатни айтишлик – у (айтган) кимсанинг Аллоҳдан бошқа илоҳларни маъбуд эканлигини инкор қилишликка ва Аллоҳгина ўша ибодатларга лойиқ Зот эканлигини тан олишлигига тақозо қилади. Шу нарса ажабланарлики, баъзи мусулмонлар тиллари билан Ла илаҳа иллаллоҳ дейдилар, лекин улар амаллари ва Аллоҳдан бошқага қилган дуолари билан бу калиманинг маъносига зид келадилар.
5. Дарҳақиқат Ла илаҳа иллаллоҳ тавҳид ва Исломнинг асосидур ва тўлиқ, мукаммал ҳаётнинг манҳажидур (йўлидур). Унинг кўрсатган йўли билан Аллоҳ таоло учун бўлган ҳар бир амалнинг тўғрилигини ифодалаб беради. Бу фақат қачон мусулмон киши ўзини Аллоҳгагина бўйсуниб, таслим бўлгандагина ва бошқа инсонлар ўйлаб чиққан қонунларни қўйиб фақат Аллоҳ таолонинг қонуни билан ҳукм қилгандагина содир бўлур.
6. Ҳофиз ибн Ҳажар раҳимаҳуллоҳ айтган эканлар: “Илоҳ – бу шундай Зотки, бир кишининг муҳаббат, қўрқув ва умид қилиш билан итоат қилинадиган ва Унга осийлик қилинмайдиган, Унгагина таваккул қилинадиган, Ундангина сўраладиган ва Унгагина дуо қилинадиган Зотдур. Буларнинг барчасига ҳеч ким лойиқ эмасдур, магар Қудратли ва Олий бўлмиш Аллоҳгина лойиқдур.
Шундай экан, Аллоҳгагина хос бўлган юқоридагилардан биронтасини Аллоҳга қўшиб бошқани ҳам шерик қиладиган бўлса, унда ўзининг Ла илаҳа иллаллоҳ нутқига шармандаликдур ва ўз калимасига хилоф қилган кимсадур. Ва мана шуларни Аллоҳдан бошқага қилиб яратилган маҳлуққа ибодат қилибди”.
7. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деб марҳамат қилдилар:
“Ўлим тўшагида бўлганларингизга Ла илаҳа иллаллоҳни айтишликни унданглар. Чунки кимнинг охирги сўзи Ла илаҳа иллаллоҳ бўлса, (гуноҳлари сабабли азоб) оладиган жазосини олгандан сўнг ҳам Жаннатга киради” (Ибн Ҳиббон ривоятлари, Шайх Албоний саҳиҳ деганлар, Саҳиҳ ал-Жомиъ).
Бу ҳадисдаги ”унданглар”нинг маъноси, вафот этаётган кимсанинг олдида фақатгина Ла илаҳа иллаллоҳ деб такрорлаб туришлик эмас, балки у кимсани шу калимани айтишликка чақиришликдир. Бунга далил, Анас ибн Молик разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадис бўлиб, унда: ”Аллоҳнинг Расули Ансорлардан бўлмиш (вафот қилиш арафасида бўлган) бир кимсани зиёрат қилдилар ва айтдиларки: ”Эй амаки, Ла илаҳа иллаллоҳ денг!” Ҳалиги Ансорий: “Сиз мени онам тарафдан жияним бўласизми ёки отам тарафданми?” деб сўради. Пайғабамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам (жавобан): “Онангиз тарафдан” дедилар. У киши эса: “У ҳолда мен Ла илаҳа иллаллоҳни айтишим афзалдир” деди. Шунда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Тўғри!” деб қўйдилар (Имом Аҳмад ривояти, ҳадис ривояти саҳиҳдир).
8. Агар кимса Ла илаҳа иллаллоҳ калимасини ҳаётига татбиқ қилса ва уни Аллоҳ таолога шерик қилишлик билан, айниқса ўлик ва ғойиб бўлган кимсаларга дуо қилишлик билан ботил, бекор қилмаса, ана ўшандагина шу калима у кимсага фойда беради.
Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деб марҳамат қилдилар:
“Кимда ким Ла илаҳа иллаллоҳ деса, ундан аввал нима келишидан қатъий назар (яъни гуноҳлари учун азобланишидан кейин бўлса ҳам) бахт-саодат келтиргувчи бўлади (яъни Жаннатга дохил бўлади)” (Имом Байҳақий ривояти, Шайх Албоний саҳиҳ деганлар).


Муҳаммадур Расулуллоҳ - бу Муҳаммад ибн Абдуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламнинг Аллоҳнинг Расули бўлиб (инсонларга Аллоҳнинг Рисолати бўлмиш Қуръони Каримни нозил қилиш учун) Аллоҳ тарафидан юборилганликларига иймон келтиришликдир. Шундай экан, биз уларнинг (Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламнинг) бизларга хабар берган нарсаларига иймон келтирамиз, бизларни буюрган буйруқларига итоат қиламиз, қайтарган нарсаларидан қайтамиз ва Аллоҳ таолога у (Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам) бизларга кўрсатиб кетгандек ибодат қиламиз.
1. Абул-Ҳасан Али Ан-Надави ўзларининг “Нубувват” номли китобларида шундай деган эканлар: “Дарҳақиқат, ҳар бир замон ва ҳолатда, барча пайғамбарларнинг энг аввалги (инсонларга қилган нидоси) ва энг юксак мақсадлар - Аллоҳ таоло хусусида бўлган инсонларнинг ақидасини ва Аллоҳ билан бандалар ўртасидаги ибодатларни тузатишликдан иборат бўлган.
Пайғамбарлар алайҳимуссалом Аллоҳ таолога ихлос қилишликка, Уни ибодатларда яккалашликка (яъни Унинг Ўзигагина ибодат қилишликка), Унинг Ўзигина зарар ва фойда етказувчи эканлигига, ҳамда Ўзигина ибодатларнинг барча турига: (шу жумладан) дуо, Ўзидангина паноҳ излашлик ва Унгагина қурбонлик қилишга чақиришгандур. Уларнинг бутун вужудлари ўзларининг пайтларида бут ва санамларга, тирик ва ўлик бўлган солиҳ кимсаларга ибодат қилиш шаклида мавжуд бўлган ширк ва бутпарастликка қарши туришлик эди”.
2. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда Расулига хитоб қилиб айтади:
“Айтинг: “Мен ўзим учун ҳам на фойда ва на зиён етказишга эга бўла оламан. Магар Аллоҳнинг хоҳлагани бўлур. Агар ғайбни билганимда эди, яхши амалларни кўпайтирган бўлур эдим ва менга бирон зиён етмаган бўлур эди. Мен фақат иймон келтирадиган қавм учун (дўзах азобидан) огоҳлантиргувчи ва (жаннат неъматлари ҳақида) хушхабар бергувчиман, холос” (Аъроф сураси, 188-оят).
Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деб марҳамат қилдилар:
“Мени Насронийлар Марямнинг ўғлини (Ийсо алайҳиссаломни Аллоҳга шерик қилишга олиб борадиган ҳаддан ташқари) мақтагандек мақтаманглар! Дарҳақиқат, мен (Аллоҳнинг) қулидурман. Шунинг учун мени Аллоҳнинг қули ва Расули деб чақиринглар” (Имом Бухорий ривоятлари).
Бу ҳадисдаги мақташлик - ҳаддан ташқари кўп мақташликка киноядир, шунинг учун бизлар насоролар Аллоҳни қўйиб Марям ўғли Исо алайҳиссаломга ибодат қилиб, ширкка мубтало бўлганлари каби, Аллоҳни қўйиб Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламга дуо қилмаслигимиз шартдур. Аксинча, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам бизларни “Муҳаммад, абдуҳу ва расулуҳу (Унинг қули ва расули)” деб чақиришлигимизни уқтириб кетдилар.
3. Пайғамбарга бўлган ҳақиқий муҳаббат - бу Аллоҳ таолонинг Ўзигагина дуо қилишлик ва Пайғамбар ёки авлиё бўлишидан қатъий назар Ундан Ўзга бирон бир кимсага дуо қилмаслик билан Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламга итоат қилиш орқали муҳаббат изҳор қилишликдир.
Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам (бир саҳобага хитоб қилиб) шундай дедилар:
“Қачон бирон нарса сўрамоқчи бўлсанг, фақат Аллоҳдангина сўрагин. Ва қачон ёрдам сўрамоқчи бўлсанг, Аллоҳдангина сўрагин!” (Имом Термизий ривоятлари, саҳиҳ).
Қачонки ғамгин бўлсалар, мана бундай дер эдилар:
“Я Ҳайю Я Қайюм! (Эй абадий тирик бўлган ва абадий бор бўлган Зот!) Сенинг раҳматинг ила ёрдам сўрайман” (Имом Термизий ривоятлари, ҳасан).
Қуйидаги сўзларни айтган шоирга Аллоҳнинг раҳмати бўлсин:
Шундай экан, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламга бўлган ҳақиқий муҳаббат - (бу) Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламнинг энг муҳим мақсадлари бўлмиш тавҳидни ва тавҳидга чақирганларни яхши кўришликдир ва ширкка қарши жанг қилишликдир.

Сувлар боби

1. Абу Хурайра, ундан Аллоҳ таоло рози бўлсин, айтди: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам денгиз ҳақида: “Унинг суви тоза, ўлимтиги эса ҳалолдир” дедилар”. Бу ҳадисни тўртовлон (Абу Довуд, Термизий, Насоий, Ибн Можа) ва Ибн Абу Шайба ривоят қилишди. Ҳадис лафзи Ибн Абу Шайбаники. Ибн Хузайма ва Термизий уни саҳиҳ дейишди.
Абу Ҳурайра улуғ саҳобий ва кўп ҳадис ривоят қилган ҳофиз бўлган. Унинг исми ва отасининг исми ҳақида (уламолар) ихтилоф қилишиб ўттизга яқин фикр билдиришган. Ибн Абдулбарр айтди: “Турли фикрлардан кўнгил таскин топадигани - Абдурраҳмон ибн Сохр”. Буни (машҳур тарихчи) Муҳаммад ибн Исҳоқ ҳам айтган. Ибн Абдулбаррнинг “Истиъоб” китобида айтилишича, Абу Ҳурайра Мадинада 59 (ҳижрий) йилда етмиш саккиз ёшида вафот этиб Бақиъа қабристонига дафн этилган. Баъзилар Ақиқда (дафн этилган) дейишди. Ўша (вафот этган) куни (Абу Ҳурайра) Мадинага волий бўлган эди. Унинг жанозасини Валид ибн Уқба ибн Абу Суфён ўқиди.
“Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам денгиз ҳақида айтдилар”, яъни унинг ҳукми ҳақида. Денгиз деб кўп ёки шўр сувга айтилади. Бу ҳақда (Файрузободийнинг) “Қомус(ул-Муҳит” номли луғат китоби)”да айтилган. Бу лафз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўзларидан эмас. Балки ул зотнинг сўзлари: “Унинг суви пок (“тоҳур”)”, яъни пок қилувчи, ёки пок ва пок қилувчи. Бу ҳақда “Қомус”да айтилган. Шариатда (“тоҳур”) деб пок қилувчи нарсага ишлатилади.
“Ибн Ҳузайма ва Термизий уни саҳиҳ дейишди”. Муҳаддислар наздида саҳиҳ деб хотираси комил киши ўзига ўхшаш кишидан узлуксиз равишда (“муттасил санад” билан) иллат (камчилик)сиз ва шозлик (кўпчиликнинг ривоятига хилоф бўлган ривоят)сиз қилган нақлидир. Мусанниф (яъни, бу ҳадис тўпламининг йиғувчиси бўлмиш Ҳофиз Ибн Ҳажар Асқалоний) “Талхис” китобида бу ҳадисни тўққизта саҳобий орқали тўққизта йўл билан келтирган. Буларнинг ҳар бир йўли мулоҳаза (камчилик)дан ҳоли эмас. Лекин (юқорида) сиз эшитган кишилар (яъни Ибн Ҳузайма ва Термизий) унинг саҳиҳлиги ҳақида қатъий ҳукм чиқаришди. Уни Ибн Абдулбарр, Ибн Манда, Ибнул-Мунзир ва Абу Муҳаммад Бағавий ҳам саҳиҳ дейишган. Мусанниф айтади: “Баъзан ушбу ҳадиснинг даражасига етмайдиган ҳам, унга яқинлашмайдиган ҳам ҳадислар ҳақида саҳиҳ деб ҳукм чиқаришади”.
(Имом Моликнинг) “Муватто” (ҳадислар тўплами)да келишича, бу сўзлар саволга жавоб бўлиб келган: “Абу Ҳурайра айтди: “Бир киши – Аҳмаднинг “Муснад”ида “Бану Мадлаж (қабиласи)дан” дейилган, Табаронийда эса унинг исми Абдуллоҳ дейилган – Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келиб айтди: “Эй Аллоҳнинг Росули, биз денгизда кемага миниб ўзимиз билан озгина сув оламиз. Агар ушбу сув билан таҳорат олсак, ташналикда қоламиз. (Денгиз) суви билан таҳорат олаверайликми?”
Абу Довуд лафзида: “Денгизнинг суви билан (таҳорат олаверайликми)?” дейилган. Шунда Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Унинг суви пок (ва пок қилувчи), ўлимтиги эса ҳалол” дедилар.
Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хабар бердиларки, денгиз суви пок, пок қилувчи ва токи баъзи хусусиятлар содир бўлмаса – сифатларидан бири ўзгармаса - пок бўлиб қолаверади. Бу ҳақда кейинроқ айтилади. Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ҳа”, деб жавоб бермадилар, балки бу сўзлар билан жавоб бериб, ҳукмга унинг иллатини қўшиб қўйдилар.

Quote:Таржимон изоҳи: “Иллат” сўзи “усул ал-фиқҳ” илмининг истилоҳи бўлиб, ҳукмнинг сабабига, ҳикматига ўхшаш бўлади, аммо доим ҳам сабаб билан бир хил бўлавермайди. Масалан, қаср намознинг иллатларидан бири – сафар, ҳикмати эса машаққатни даф қилишдир. Баъзан сафарда машаққат бўлмаслиги мумкин, лекин унинг иллати – сафар – мавжуд бўлгани учун ҳукм ўз ўрнида бўлиб тураверади. Яъни иллат – ҳукм унга боғлиқ бўлган нарса. Ёки жума намозининг ғуслига сабаб – покланиш, иллати эса – жума намозига бориш. Жума намозига бормаса (яъни иллат йўқолса), ҳукм (ғусл) соқит бўлади, аммо жума намозига борса-ю (яъни иллат мавжуд бўлса), киши пок (таҳоратли, хушбўйли) бўлса ҳам, ҳукм (ғусл) соқит бўлмайди. Аллоҳ билгувчироқдир.

У ҳам бўлса сувнинг ўз бобида (яъни ўзига ўхшаш нарсалар мисолида) (деярли) чексиз равишда поклигидир. Гўё сўровчи денгизнинг суви бошқа сувларга хилоф равишда шўрлигини, унинг ҳиди эса айниганроқ эканлигини кўриб, ушбу сув Аллоҳ (Фурқон сурасининг 48-) оятида:
“У (Аллоҳ) осмондан пок сувни туширди” деб назарда тутган сув эмас деб ўйлаб ва ушбу сувнинг хусусияти ҳақида сўраган бўлса керак. Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга (денгиз сувининг) ҳукмини билдириб, у сўрамаган нарсанинг ҳукмини ҳам қўшиб айтдилар, у ҳам бўлса денгиз ўлимтигининг ҳалоллигидир. Рофиъий айтдики: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сўровчи денгиз суви ҳақида иккиланганини билганларидан сўнг, у денгиз ўлимтиги ҳақида ҳам иккиланаётганлиги борасида хавотир олдилар”.
Денгизчи ушбу муаммо билан тўқнашгани учун Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саволига берган жавобларига денгиз ўлимтиги ҳукмини ҳам қўшиб қўйдилар. Денгиз ўлимтигидан мурод фақат денгизда яшовчи ҳайвонлардан денгиз ичида ўлганларидир, денгиз ичида ўлган мутлақо (ҳар қандай) ҳайвон эмас. Ҳадиснинг зоҳири (ҳар қандай денгиз ҳайвонлари) денгиз ичида ўлса, улар ит ёки чўчқага ўхшаса ҳам, ҳалол эканлигига далолат қилади. Бу ҳақда ўз бобида келтирилади, иншааллоҳ.

Савол: Солиҳ авлиёлар ўзларига дуо қилган одамларнинг чақириқларини эшитишадими? Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: «Аллоҳга қасамки, маййитларингиз бошмоқларингизнинг товушини эшитадилар!» – деб айтган ҳадисларининг маъноси нима? Бизга буларни тушунтириб берсангизлар?
Жавоб: Аслида, мурдалар солиҳ бўлсинлар ёки бўлмасинлар, инсонларнинг гапларини эшитмайдилар. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай деган:
«Агар сизлар уларни чорласангизлар, дуоларингизни эшитмаслар. Агар эшитсалар-да, сизларга жавоб қила олмаслар ва қиёмат кунида уларни (Аллоҳга) шерик қилиб олганларингизни инкор қилурлар. (Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам, дунё-ю, охират ҳақида ҳеч ким) сизга хабардор зот (яъни Аллоҳ) каби хабар бера олмас» (Фотир: 14);
«(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), сиз қабрлардаги кимсаларга (яъни ўлик дилларига) эшиттира олгувчи эмасдирсиз» (Фотир: 22).
Лекин, Аллоҳ таоло гоҳида Ўзининг пайғамбарларидан бирининг сўзларини, Ўзи билган ҳикмат билан, ўликларга эшиттира олади. Зеро Аллоҳ таоло Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сўзларини Бадр жангида ҳалок бўлган кофирларга уларни хорлаш ва қийнаш, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламни эса ҳурматлаш учун, эшиттирди. Ҳатто буни ишонмаган айрим саҳобаларига: «Мен уларга айтаётган нарсаларимни улардан кўра яхшироқ эшитмайсизлар. Шундай бўлсада, уларнинг жавоб қайтаришга кучлари йўқ» – дедилар (Имом Бухорий 2/101; Имом Аҳмад 1/27, 3/ 104, 182, 263, 287; Насоий 4/110).
Батафсилроқ маълумотлар олиш учун шайхулислом Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳнинг «ан-Нубувваат», «ат-Тавассул вал-Василаҳ» ва «ал-Фурқон» китобларига мурожаат этишингиз мумкин. У китобларда бу мавзулар етарлича кенг ёритилган.
Ўликнинг қабрга қўйилган пайтда дафн маросимида иштирок этган одамларнинг пойафзалларининг товушини эшитиши, нассларда келган хос эшиттиришдир. Юқорида айтиб ўтилганидек, ўликларнинг эшитмасликларига далолат қилган умумий далиллардан истисно ўлароқ буни зиёда қилиш жоиз эмас.
Тавфиқ Аллоҳдандир. Аллоҳ пайғамбаримизга, Унинг оиласи ва саҳобаларига салавоту саломлар йўлласин.