Аср сураси ўз ичига олган тўрт масала


Илм

Шуни билгилки, Аллоҳ сени Ўз Раҳматига олсин
(Муаллиф Раҳимаҳуллоҳнинг): Шуни билгилки, деган сўзлари мавзунинг нақадар аҳамиятли эканига ишора қиладиган бир калимадир. «Шуни билгилки», деган эканлар, демак бунинг маъноси: сизга кўндаланг қилинажак ушбу иш ниҳоятда муҳимдир. Демак, ушбу калима бошланадиган мавзунинг нақадар аҳамиятли эканига далолат қилади.
«Шуни билгилки» (калимасининг) маъноси: билмоқ сўзидан ясалган буйруқ феълидир. Яъни, ўқиб-ўрган. Илм – бирор нарсани ўзининг воқеликдаги ҳақиқатига кўра идрок қилмоқ ёки бирор нарсани воқеликка мувофиқ тарзда тасаввур қилмоқдир.
Бирор нарсани ўзининг воқеликдаги ҳақиқатига зид равишда идрок ёки тасаввур қилмоқ жоҳиллик бўлиб, бу илмнинг айни аксидир.
«Аллоҳ сени ўз раҳматига олсин», деган сўзларига келсак, бу, толиби илмнинг ҳаққига бўлган дуодир. Шайх раҳимаҳуллоҳ толиби илмларга Аллоҳ уларни Ўз Раҳматига олишини ва улар устига Субҳанаҳу ва таоло Ўзининг Раҳматини нозил қилишини сўраб дуо қиляптилар. Бу билан муаллим мутааллимга лутф билан (муомала қилмоғини ўрганамиз). (Муаллим) сўзини эзгулик ва солиҳ бир дуо билан бошлайди, тоинки бу (мутааллимда) ўз таъсирини кўрсатиб, ўқитувчисига талпинсин.
Бироқ муаллим сўзини қўрс ва бемаврид гаплар билан бошласа, бу фақат у (мутааллим)ни нафратлантиради. Муаллим, Аллоҳни йўлига даъват қилувчи, яхшиликка буюриб, ёмонликдан қайтарувчига, суҳбатдошини ҳаққига дуо, унга олқиш ва юмшоқ сўзлар билан илтифот кўрсатиши вожиб бўлади. Чунки бу даъватни қабул қилинишида ниҳоятда қўл келади.
Қайсар ва кибр қилувчига эса ўзгача ёндашилади. Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло шундай деди: «(Эй мўминлар), сизлар аҳли китоб билан фақат энг чиройли йўсинда мужодала-мунозара қилинглар, магар уларнинг орасидаги зулму-зўравонлик қилган кимсалар билангина (кескин муомала қилишингиз мумкиндир). Ва айтинглар: «Бизлар ўзимизга нозил қилинган (Қуръон)га ҳам, сизларга нозил қилинган (Таврот ва Инжил)га ҳам иймон келтирганмиз. Бизларнинг илоҳимиз ҳам, сизларнинг илоҳингиз ҳам Бир (Аллоҳ)дир ва бизлар Унгагина бўйинсунгувчимиз»» (Анкабут: 46).
Аҳли китобларнинг зулм, қайсарлик ва кибр қилганларига чиройли йўсинда хитоб қилинмайди, балки уларни жиловлаб қўядиган йўсинда мурожаат қилинади. Аллоҳ таоло шундай деди: «Эй пайғамбар, кофир ва мунофиқларга қарши курашинг ва уларга қаттиққўл бўлинг! Уларнинг жойлари жаҳаннамдир. Нақадар ёмон оқибат бу!» (Тавба: 73). Мунофиқларга қурол-аслаҳа билан эмас, балки уларни жиловлаб, одамларни улардан нафратлантириш учун ҳам ҳужжат, сўз ва раддия бериш билан кураш олиб борилади. Аллоҳ таоло улар ҳақида шундай деди: «Ўзлари ҳақида етук сўзларни айтинг!» (Нисо: 63). Демак уларга хос муомала қилинади. Чунки улар қайсар ва кибр қилувчидирлар. Ҳақни эмас, балки одамларни залолатга етаклашни истайдилар. Демак уларга, ўзларига лойиқ услубда муомала қилинади.
Ҳақ талабидаги ёки рушду-ҳидоят истагидаги кишига эса юмшоқлик, меҳрибонлик ва илтифот билан мурожаат қилинади. Чунки у ҳақ, илм ва фойда истагидаги кишидир.
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): «Аллоҳ сени Ўз Раҳматига олсин», деган сўзлари: сени ҳаққинга раҳмат тилаб дуо қилишдир. Аллоҳ сени Ўз Раҳматига оладиган бўлса, дунёю охиратда бахтли бўласан. Ушбу дуо буюк олим ва солиҳ бир инсон томонидан бўлган экан, Аллоҳнинг хоҳиши ила қабул қилиниши умид қилинади.
Бизга тўрт масалани таълим олишлик вожиб бўлади.
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): «Вожиб бўлади», деган сўзларига (тўхталсак). Вожиб – ушбу ишни қилувчиси ажрга эришади, тарк қилувчиси эса жазоланади. Мустаҳаб – ушбу ишни қилувчиси ажрга эришади, тарк қилувчиси эса жазоланмайди. Мубоҳ – ушбу ишни қилишда ажр, тарк этишда эса жазо йўқ.
Демак: «Вожиб бўлади», деган сўзлари, ушбу иш мустаҳаб ва мубоҳ ишлардан эмас, балки у фарзи айндир, деган маънони ифодалайди.
Ушбу масалаларни таълим олмай, ташлаб қўяр эканмиз, албатта гуноҳкор бўламиз. Чунки мавзу вожиб иш устида кетяпти. (Муаллиф раҳимаҳуллоҳ): бизга (ушбу тўрт масалани таълим олишлик) мустаҳаб бўлади ёки таҳсинга сазовор бир иш бўларди, демадилар. Балки: вожиб бўлади, дедилар. Вожиб бўлди, дегани: (масала) узил-кесил муқаррардир, деган маънони англатади. Ким ушбу ишни тарк этса гуноҳкор бўлади. Илмга эса таълим олишлик билан эришилади. Таълим олиш эса эътибор, пешонатер ва вақтга, ҳамда фаҳм ва уйғоқ бир қалбга эҳтиёждир. Ана шу таълим олишдир.
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): «Тўрт масала», деган қовллари, яъни (тўрт иш борасида) изланиш олиб бориш, деган маънодадир. Масала, деб аталишига келсак, чунки у ҳақда сўраб-суриштириш ва аҳамият қаратиш вожиб бўлади.
Биринчиси: илм
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): Илм, деган қовлларидан мурод шаръий илмдир. Чунки таълим олишлик вожиб бўлган илм, у шаръий илмдир. Ушбу масалаларни ҳар бир мусулмон эркак, аёл, ҳур, қул, бой, камбағал, подшоҳ ва фуқароларнинг барига таълим олишлик вожиб бўлади.
Уламолар буни фарзи айн деб атайдилар. Ана шу ҳар бир мусулмонга вожиб бўладиган илмдир. Беш вақт намоз эркагу аёлларга фарздир. Масжидда жамоат билан намоз ўқиш эса фақат эркакларга фарз. (Юқорида айтиб ўтилган тўрт масалани) таълим олишлик эса ҳар бир мусулмонга фарздир. Шунинг учун ҳам (муаллиф раҳимаҳуллоҳ): бизга вожиб бўлади, дедилар. Баъзимизга вожиб бўлади, демадилар. Демак ушбу илмни таълим олишлик ҳар бир кишига фарзи айндир. Чунки илм икки қисмга бўлинади:
Биринчиси: Таълим олишлик ҳар бир кишига фарзи айн бўлган илм бўлиб, ушбу илмдан жоҳил қолгани сабабли бирор кишидан узр қабул қилинмайди. Сабаби, бу илмни таълим олмай туриб кишининг дини мустақим-тўғри бўлмайди. Мисол учун беш ислом рукнлари(ни билишлик) каби. Улар: икки шаҳодат калимаси, намозни барпо қилиш, закотни ўташ, Рамазон рўзасини тутиш ва Аллоҳнинг уйини ҳаж қилиш. Мусулмон кишига булардан жоҳил қолиши жоиз эмас, балки ўқиб-ўрганиши лозимдир.
Икки шаҳодат калимасини таълим олиш, бу ақидани ўрганиш демакдир. Мусулмон киши амал қилайин дея ақидани ва четланайин дея унга (ақидага) зид келадиган нарсаларни ўқиб-ўрганади. Ана шу икки шаҳодат калимасининг мазмунидир. Шунингдек, намоз рукнлари, шартлари, вожиботлари ва суннат амалларини ўқиб-ўрганади. Ушбу ишларни тафсилот билан ўрганишдан ўзга чора йўқдир. Чунки киши ҳукмларини билмай туриб намоз ўқиши, ахир инсон адо қилаётган амалини билмай туриб, унга қандай амал қилади? Ҳукмларини билмай туриб, намозни қандай адо этади? Демак намознинг ҳукмлари ва уни бузувчи амалларни таълим олишлиги лозиму лобуддир.
Худди шундай закот, рўза ва ҳаж ҳукмларини ўқиб-ўрганади. Ҳаж қилишни ирода қилган вақтда, унга ҳаж ва умра ҳукмларини ўқиб-ўрганиши вожиб бўлади, тоинки ушбу ибодатларни шариат кўрсатгандек адо этсин.
Илмнинг ушбу қисмини билмай қолгани сабабли бирор кишидан узр қабул қилинмайди. Илмнинг ушбу қисми, барча мусулмонга фарзи айн деб номланади.
Иккинчи қисм эса: Юқоридаги илмга зиёда ўлароқ умумуммат эҳтиёж сезадиган шаръий ҳукмлардир. Гоҳида ҳар бир киши ҳам ушбу масалаларга эҳтиёж сезавермайди. Мисол учун: олди-сотди, муомалот, вақф, мерос, васият, никоҳ ва жиноят бобларининг ҳукмларига ўхшаш. Ушбу илмларга уммат эҳтиёжманддир. Бироқ ҳар бир кишига ушбу илмларни ўқиб-ўрганиш вожиб бўлмайди. Балки мақсад ҳосил бўлар даражадаги уламоларнинг ўқиб-ўрганишлари етарлидир. Тоинки мусулмонлар ҳожатманд бўлган қозилик, фатво бериш ва бундан бошқа вазифаларни адо этсинлар. Илмнинг ушбу қисми кифоя қиларли одамлар адо этишлари билан қолганлардан гуноҳ соқит бўладиган фарзи кифоя илм, деб аталади. Бироқ барчалари ушбу илмларни (ўқиб-ўрганишни) тарк этишса, барчалари гуноҳкор бўлишади.
Уммат ичида илмнинг ушбу қисмини таълим оладиган кишилар бўлмоқлиги лозимдир. Чунки улар ушбу илмларга ҳожатманддирлар. Бироқ ҳар бир кишига: сенга ушбу бобларда фақиҳ бўлиб етишишинг вожиб бўлади, деб айтилмайди. Чунки ушбу ишни ҳар ким ҳам эплай олмайди. Балки ушбу илмлар уммат орасидаги куч-қуввати етадиганларга хосдир. Бу, илмнинг аввалги қисми бўлмиш, ҳар бир киши у ҳақида сўраладиган илмга хилоф ўлароқ уммат ичидаги баъзи кишилар ўқиб-ўрганишса вожиб адо этилган бўлади. Чунки ушбу амалларга (исломнинг беш рукнига) фақатгина илм асосида амал қилиш мумкин. Шунинг учун ҳам шайх раҳимаҳуллоҳ: бизга вожиб бўлади, дедилар. Мусулмонларга ёки баъзиларга вожиб бўлади, демадилар. Чунки ушбу масалаларни таълим олишлик ҳар бир кишига фарзи айндир.
Ушбу масалаларга киришишдан аввал бир нарсани билмоғимиз лозимки, умматга хоҳ фарзи айн ёки фарзи кифоя тарзида вожиб бўладиган илмдан мурод, Расул соллаллоҳу алайҳи ва саллам олиб келган шаръий илмдир.
Ишлаб чиқариш, ҳисоб-китоб, муҳандислик ва бундан бошқа касб-ҳунар каби дунёвий илмга келсак, ушбу илмни ўқиб-ўрганиш мубоҳдир. Уммат ушбу илмларга муҳтож бўлгани онда, қудрати етадиган кишиларга вожиб ҳам бўлади. Бироқ Аллоҳ таоло олқиш айтиб, мадҳ этган ва Пайғамбар солалллоҳу алайҳи ва саллам: «Уламолар пайғамбарларнинг меросхўрларидир» (Бухорий (67), Абу Довуд (3641), Ибн Можжа (223) ва Термизий (2682) Абу Дардо розияллоҳу анҳудан ривоят қилишди), деганларида қасд қилинган илмдан мурод дунёвий илм эмас, балки шаръий илмдир.
Бирор киши дунёвий илмдан бехабар қолса гуноҳкор бўлмайди. Ким ушбу илмни ўқиб-ўрганса, унга бу мубоҳдир. Умматга нафи тегса ажру-савобга эришади. Инсон ушбу илмдан бехабар ҳолда вафот этадиган бўлса, қиёмат куни жазога тортилмайди. Бироқ шаръий илмдан, хоссатан зарурий илмдан бехабар ҳолда дунёдан ўтса, ҳали қиёмат куни у ҳақда: «Нима учун ўқиб-ўрганмадинг? Нима учун сўраб-суриштирмадинг?» дея сўралади. Қабрга қўйилганда: «Роббим Аллоҳ, диним ислом, пайғамбарим Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам» дейдиган киши нажот топади. Унга: «Ушбу нарсага (илмга) қандай эришдинг?» дейилганда, у: «Аллоҳнинг Китобини ўқиб-ўргандим», дейди.
Ушбу илмдан юз ўгирган кимса эса қабрида саволга тутилганда: «Ҳаҳ, ҳаҳ билмасам. Одамларни бир нарса дейишаётганини эшитиб, ўшани айтиб юраверардим», дейди. Ушбу кимсага қабрида жаҳаннам олови ёқилиб, Аллоҳ сақласин, қабри торайтирилганидан қовурғалари бир-бирига аралашиб кетади. Ва (қабри) жаҳаннам чоҳларидан бир чоҳга айланади. Чунки у ўқиб ўрганмади. Унга: «Билмадинг, ўқимадинг», дейилади (Бухорий (1338), Муслим (2870) Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан қисқартирилган суратда ривоят қилишди, Абу Довуд (4753) Баро ибн Озиб розияллоҳу анҳудан тўлалигича ривоят қилди). Чунки у ўқиб-ўрганмаганди. Илм аҳлининг этагини тутмаганди. Балки ҳаётини зое қилди. Бундай кимсанинг оқибати бахтсизликдир. Аллоҳнинг паноҳига қочамиз.
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): Илм, деган сўзлари, барчамиздан талаб қилинадиган шаръий илмдир. Яъни, Аллоҳни исм ва сифатлари ила танимоқ, Унинг бизни устимиздаги ҳаққи бўлмиш шериксиз, якка Ўзига ибодат қилишни билмоқдир. Бандага вожиб бўладиган аввалги нарса Роббиси азза ва жаллани ва Унга қандай ибодат қилмоқни билишидир.
У Аллоҳни, пайғамбарини ва ислом динини далиллари билан билмоқдир.
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): У Аллоҳни (билмоқ-танимоқ), деган сўзларига тўхталадиган бўлсак, (авваламбор) банда Роббисини қандай танийди? Унинг оятлари ва махлуқотлари воситасида таниб олади. Кеча ва кундуз Унинг оятларидан. Қуёш ва ой эса Унинг махлуқотларидандир. Аллоҳнинг хоҳиши ила бу ҳақда яна баён қилинади.
Демак, Аллоҳни борлиқдаги ва Қуръоний оятлари ила танийди. Қуръонни ўқиса Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло осмонлару ерни яратган эканини, У Зот осмонлар ва ердаги нарсаларни бўйинсундириб қўйганини, У Зотгина ўлдириб, тирилтиришини ва У барча нарсага Қодир эканини, ҳамда У Раҳмон ва Раҳим эканини билиб олади. Қуръон бизга Аллоҳ азза ва жаллани танитиб боради. У Зот бизга барча неъматларни инъом қилиб берди ва У бизни яратиб, ризқ берди. Қуръонни ўқийдиган бўлсангиз Роббингиз субҳанаҳу ва таолони исм-у сифатлари ҳамда феъллари ила таниб оласиз.
Борлиққа назар ташлар эканисиз, Роббингиз субҳанаҳу ва таолони, У Зот барча махлуқотларни яратгани, борлиқни бўйинсундириб, уни Ўзининг ҳикмати ва илмига кўра ҳаракатлантириб қўйганини биласиз. Ана шу Аллоҳ азза ва жаллани билмоқдир.
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): пайғамбарини (билмоқ-танимоқ), деган қовлларидан мурод: у Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламдир. Чунки у киши Аллоҳ азза ва жалланинг номидан (рисолатни) етказувчидирлар. У киши рисолатни етказишда биз билан Аллоҳ азза ва жалла ўртасида восита (вазифасини ўтадилар). Демак у киши ким эканлари, наслу насаблари, (туғилиб ўсган) шаҳарлари ва қандай дин олиб келганлари, у кишига ваҳий қай йўсинда (нозил бўла) бошлагани, Макка ва Мадинада Аллоҳ азза ва жалланинг йўлига даъват қилишни қандай адо этганларини билишинг лозим бўлади. Хуллас қисқача бўлса-да Расул соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сийратларини билишинг даркор.
Расул соллаллоҳу алайҳи ва саллам Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Абдулмуттолиб ибн Ҳошим ибн Абдуманофдан то Иброҳим алайҳиссаломга тақаладиган насаб соҳибидирлар. Пайғамбарликдан аввал қандай ҳаёт кечирганлари, у кишига Аллоҳ азза ва жалла томонидан ваҳий қай йўсинда келгани, пайғамбарликдан кейин нима ишлар қилганларини, у киши соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сийратларини дарс қилиш билан билиб оласан. Мусулмон кишига Расул соллаллоҳу алайҳи ва салламни танимай ўтиши нолойиқдир. Ахир ўзингиз (ҳали яхши) танимаган одамга қандай эргашасиз?! Бунга ақл бовар қилмайди.
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): ислом динини (билмоқ-танимоқ), деган сўзларидан мурод, Расул соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг динларики, Аллоҳ азза ва жалла ушбу дин(га иймон келтиришни) Ўзининг бандаларига амр этди. Ушбу динга эргашишликни сенга амр этди, ҳали бу ҳақда сўраласан. Демак, ушбу динни билмоғинг лозим. Ислом, бу барча элчиларнинг динидир. Барча элчиларнинг дини умумий маънода исломдир. Элчилардан бирортасига эргашган киши, у Аллоҳ азза ва жаллага таслим бўлган, Унга бўйинсуниб, (ибодатда У Зотни) яккалган кишидир. Бу умумий маънодаги исломдирки, у барча элчиларнинг дини. Ислом – Аллоҳ таолога, У Зотни (ибодатда) яккалаш ила тўла таслим бўлиш, У Зотга тоат ила бўйинсуниш ҳамда ширк ва унинг аҳлидан тўла халос бўлишдир.
Хос маънодаги ислом эса, у Аллоҳ таоло Ўзининг пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам ила жўнатган диндир. Чунки Расул соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбар бўлиб келганларидан сўнг фақат у кишининг динлари дин бўлиб қолади. Демак, ислом у киши соллаллоҳу алайҳи ва салламга эргашишда чекланади. Яҳудий ёки насроний Расул соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбар этиб жўнатилганларидан сўнг у кишига эргашмай туриб: мен мусулмонман, дейиши мумкин эмасдир. У киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбар бўлгач, ислом энди фақат у кишига эргашишликдир. Аллоҳ таоло шундай деди: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), айтинг: «Агар сизлар Аллоҳни севсангиз, менга эргашинглар. (Шунда) Аллоҳ сизларни севади» (Оли Имрон: 31). Булар исломнинг умумий ва хос маънолари эди.
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): «Далиллари билан», деган сўзларидан мурод, тақлид асосида эмас, балки Қуръон ва Суннатдан иборат далиллар билан (билмоқ), деган маънодадир. Ана шу илмдир.
Ибнул Қоййим раҳимаҳуллоҳ «ал-Кофия аш-Шофия»да шундай дедилар:
Ана шу илм деб айтилади. Илм – Китобу Суннат илмидир. Уламоларнинг сўзлари эса Аллоҳ ва Унинг Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг каломини шарҳлаб, изоҳлаб беради. Гоҳида унда (уламоларнинг сўзларида) ёки баъзисида хато ҳам бўлади. Уламоларнинг сўзлари далил эмас, балки далил Қуръон оятлари ва пайғамбар ҳадисларидир. Уламоларнинг сўзлари эса ўз-ўзидан далил бўлмай, балки ушбу (асосни) шарҳлаб, изоҳлаб, ёритиб беради.
Ушбу биринчи масала бўлиб, у асосдир. Шайх раҳимаҳуллоҳ ушбу масаладан бошлаганларининг боиси, чунки у аслдир. Демак ўқиб-ўрганиш, таълим бериш ва Аллоҳ азза ва жалланинг йўлига даъват қилишда ақида-асосдан бошланади. Ақидадан бошланади. Чунки у аслу асосдир.

Аллоҳнинг «Эшитишлик» сифати

10-савол: Аллоҳ таолонинг сифатларидан бири «Эшитишлик»дир. Унга қандай иймон келтирамиз?
Аллоҳ таоло айтади: «Албатта, Аллоҳ эшитгувчи, кўргувчи бўлган зотдир» (Нисо: 58).
Шу ва шунга ўхшаш оятлардан: Аллоҳга эшитишлик сифатини исбот қилишлик истифода қилинади.
Эшитишлик араб тилида: овозларни идрок қилишдир.
Демак, Аллоҳ таолога овозларни идрок қиладиган ҳамда Аллоҳнинг махлуқотларидан бирор нарсага ўхшаш бўлмаган эшитишликни исбот қиламиз. Бунинг кайфиятини эса Аллоҳ таолога ҳавола қиламиз. «Қандай эшитади?», демаймиз. Бу борада гап-сўзга киришмаймиз. Зеро, Аллоҳ табарока ва таоло бизни бундан хабардор қилмади. Балки У жалла ва аъла унинг илмини яширди.

Ширкнинг таърифи: У (ширк) У билан бирга ўзгасига ибодат қилишдир, яъни, ибодатларнинг бирортасини Аллоҳдан ўзга фаришталардан бирор фаришта ёки пайғамбарлардан бўлган бир пайғамбар, солиҳ зотлардан бири ёки қадимий қадамжо-ёдгорлик, хуллас Аллоҳдан ўзга бирор махлуқотга ибодатни йўналтиришлик, Аллоҳ қайтарган қайтариқлари ичидаги энг улкани бўлмиш ширкдир.
Тавҳид ва ширкнинг тафсир-изоҳини яхшилаб билиб олинглар! Чунки баъзи кимсалар борки, тавҳид ва ширкни ўзининг изоҳи билан изоҳламайдилар.
Баъзи кимсалар: ширк бу ҳукмдаги ширкдир, дейишади. Афсуслар бўлсинким ушбу сўз бугун кенг тарқалган. Аллоҳ нозил қилган диндан ўзгаси билан ҳукм қилиш ширк турларидан бири бўлиб, тоатдаги ширк деб аталади. Шак-шубҳа йўқки, Аллоҳ ҳаром қилганини ҳалол санаш ёки Аллоҳ ҳалол қилганини ҳаром санашда махлуққа итоат қилиш ширк турларидандир. Бироқ бу ўринда ундан ҳам укланроқ ширк бор. У ҳам бўлса жонлиқ сўйиш, назр аташ, (қабрларни) тавоф қилиш ва улардан ўтиниб ёрдам сўраш билан Аллоҳдан ўзгасига ибодат қилишдир. Ширкнинг баридан огоҳлантиришимиз лозим. Бир турига эътибор қаратиб, ундан-да улкан ва даҳшатлироғи ташлаб қўйилмайди. Ва ширк фақат ҳукмдаги ёки сиёсатдаги ширк деб изоҳланмайди. (Ўшаларнинг) айтишича: қабрлар(га қарата қилинган ибодат сабабли бўлган) ширк оддий-аҳамиятсиз ширк эмиш. Ахир бу Аллоҳ субҳанаҳу ва таолога журъат қилиш-ку. Ширк Аллоҳ таоло қайтарган нарсалари ичидаги энг улканидир. У (ширк) - У билан бирга ўзгасига ибодат қилиш. Ана шу ширкдир.
Яна ўшаларнинг баъзилари: ширк – мол-дунёга муҳаббат қўйиш, дейдилар. Аллоҳ таоло молни инсон табиатига севикли қилиб қўйди. «Яна мол-дунёни қаттиқ муҳаббат билан яхши кўрурсизлар!» (Фажр: 20). «Ва шак-шубҳасиз, у мол-дунё муҳаббатига жуда қаттиқ (берилгувчи)дир» (Вал-Одиёт: 8). «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), айтинг: «Агар ота-оналарингиз, болаларингиз …. суюклироқ бўлса…»» (Тавба: 24).
Аллоҳ таоло: «Суюклироқ бўлса», деди. Яхши кўришларини инкор этгани йўқ. Бироқ буларни Аллоҳнинг муҳаббатидан ҳам муқаддам қўйишларини инкор қилди. Мол-дунёга муҳаббат қўйиш ширк эмас. Чунки бу табиий муҳаббатдир. Одамлар мол-дунёга муҳтожлар ва уни яхши кўрадилар. Демак, мол-дунёга муҳаббат қўйиш ширк эмас. Чунки у инсонлар ўзлари фойдаланадиган нарсаларини яхши кўришларидандир. Анави кимсалар эса ушбу сўзларни ё тавҳид ва ширкни таълим олмай жоҳил бўлганликлари сабабли, ё бўлмаса (тавҳиддан) батамом юз ўгириб, одамларни ушбу ҳақиқатлардан буриб, ўзларининг истакларига йўллашни хоҳлаганлари учун айтадилар. Аллоҳ таоло мақсадларни Билгувчироқдир.
Муҳими, ушбу (мол-дунёни яхши кўриш) ширк эмас. Ширк Аллоҳ билан бирга Ўзгасига ибодат қилиш ёки жонлиқ сўйиш, назр аташ, дуо қилиш, ўтиниб ёрдам сўраш, илтижо қилиб ёлбориш, хавф, умид қилиш ва бундан бошқалар каби ибодат турларининг бирортасини Аллоҳдан Ўзгасига сарф қилишдир. Ана шу энг улкан гуноҳ бўлмиш ширкки, у – Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло билан бирга Ўзгасига ибодат қилишдир. Чунки дуо Аллоҳ таоло айтганидек энг улуғ ибодатлардандир: «Ҳақиқий дуо-илтижо фақат Унга қилинур. Ундан ўзга – (мушриклар) дуо-илтижо қилаётган бутлар у (мушрик)ларнинг биронта, дуосини мустажоб қилмас» (Раъд: 14). Ва яна шундай деди: «Бас, (эй мўминлар), гарчи кофирлар ёмон кўрсалар-да, Аллоҳга – У Зот учун динни холис қилган ҳолингизда дуо-илтижо қилингиз!» (Ғофир: 14). Аллоҳдан Ўзгасига дуо қилиш ширкдир. Аммо анави кимсалар ширк, деб атаётган жузиётларга келсак, ундай эмас. Бироқ: ўша ишларнинг баъзиси ширк қисмларидандир. Ва бу ўринда улардан-да хатарлироқ ва муҳимроқ бўлган ширк турлари бор, деб айтилади. Чунки ширк ҳам турлича тафовутдадир. Баъзиси бошқасига нисбатан қаттиқроқ-оғирроқдир, Аллоҳ сақласин.
Далил, Аллоҳ таолонинг ушбу қовли: «Аллоҳга бандалик қилинглар ва Унга ҳеч нарсани шерик қилманглар!» (Нисо: 36).
Аллоҳ таоло буюрган нарсаларининг энг буюги тавҳид эканига далил Аллоҳ таолонинг ушбу қовлидир: «Аллоҳга бандалик қилинглар ва Унга ҳеч нарсани шерик қилманглар!», деб айтгандик. Аллоҳ таоло тавҳидга буюриб, ширкдан қайтаришлик билан бошлагани, Аллоҳ таоло буюрган буйруқлари ичидаги энг олийси тавҳид эканига далилдир. Чунки У Зот: «Аллоҳга бандалик қилинглар», деди. Сўнг: «Унга ҳеч нарсани шерик қилманглар!», деб қайтарди. Демак, тавҳидга бўлган буйруқ ва ширкдан бўлган қайтариқдан бошлади. Демак, бу Аллоҳ таоло буюрган энг буюк нарса тавҳид, қайтарганлари ичидаги энг улкани ширк эканига далолат қилади. Чунки Аллоҳ таоло оятни ана шу ишлар билан бошлади. Аллоҳ таоло фақат энг муҳим нарсалар билан бошлайди. Бу, оятдан (биз гаплашаётган мавзуга) далил келтириш услуби эди.

«Инсон золим ва жоҳил ҳолда яратилгандир. Ундаги асос: илмсизлик ва кўнгли тусаган ёмонликка мойил бўлишдир. Демак, унинг жаҳолатини аритадиган муфассал илмга доим эҳтиёж сезади. Яхши ва ёмон кўришида, рози-ризолик ва ғазабида, бажариш ва тарк этишида, бериш ёки маън қилишида ҳамда айтаётган ва қилаётган барча нарсасида зулмни рад этадиган адолатга муҳтождир. Агар Аллоҳ унга муфассал илму адолатни марҳамат қилмас экан, бас, унда тўғри йўлдан чиқишига сабаб бўладиган жоҳиллик ва зулм мавжуддир». Шайхулислом Ибн Таймийя роҳимаҳуллоҳ. («Қоида фий Анваъил Истифтаҳи фиссолаҳ» (40)).
Ушбу муфассал илмга келсак, «Дарҳақиқат, илмнинг фазилати, уни қўлга киритишликка тарғиб, ундан насибадор бўлиб, таълим беришликка тиришишлик борасида кўплаб оят ва мутавотир хабар ҳамда асарлар ворид бўлиб, очиқ-ойдин далиллар бир-бирига ўхшаш ва мувофиқ келди. Мен шуларнинг бир қисмини эслаб ўтаман». Ҳофиз Нававий роҳимаҳуллоҳ. («Муқоддима Ал-Мажмуъ» (1/40)). Шулардан:
1) Аллоҳ таолонинг ушбу қовли: «(Зеро) Аллоҳ сизга Китоб ва Ҳикматни нозил қилди ва билмаган нарсаларингизни билдирди. Аллоҳнинг сизга қилган фазлу марҳамати улуғ бўлди» (Нисо: 113).
Шайхулислом Ибнул Қоййим роҳимаҳуллоҳ «Мифтаҳ Дарус Саъадаҳ» (1/52)да шундай дедилар: «Аллоҳ субҳанаҳу Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламга берган неъмат ва фазилатларини бирма-бир санади. Уларнинг энг олийси дея у кишига Китоб ва ҳикматни ато этгани ҳамда у кишига билмаган нарсаларини таълим берганини айтди».
2) Аллоҳ таолонинг ушбу қовли: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам, мўминлар) Сиздан ўзлари учун нималар ҳалол қилинганини сўрайдилар. Айтинг: «Сизлар учун барча покиза нарсалар ва яна сизларнинг таълимингизни олган жониворларнинг – Аллоҳ сизларга билдирган нарсалардан билдириб қўлга ўргатган жониворларнинг (тутиб келтирган овлари) ҳалол қилинди. Бас, улар сизлар учун ушлаб келтирган нарсаларни еяверинглар ва (уларни овга қўйиб юбораётганларингда) Аллоҳнинг номини зикр қилинглар! Аллоҳдан қўрқинглар! Албатта Аллоҳ жуда тез ҳисоб-китоб қилгувчи зотдир» (Моида: 4).
Имом Ибнул Қоййим роҳимаҳуллоҳ «Мифтаҳ Дарус Саъадаҳ» (1/55)да шундай дедилар: «Аллоҳ субҳанаҳу жоҳил-(ўргатилмаган) итнинг овини ейишлик ҳаром бўладиган ўлакса деди ва ўргатилган итнинг овини мубоҳ қилди. Бу илмнинг шарафли эканидандирки, фақат олим-(ўргатилган) итнинг ови мубоҳ бўлади. Жоҳил итга келсак, унинг овини ейишлик ҳалол бўлмайди. Бу эса илмнинг шарафи ва фазлига далолат қилади. Агар илм ва таълимнинг имтиёзи ва шарафи бўлмаганида эди, ўргатилган ва жоҳил итнинг ови баробар бўлиб қоларди».
Пайғамбар суннатидаги ҳужжатлардан:
1) Имом Бухорий ўз «Саҳиҳ»лари (71-рақам, «Фатҳул Борий» (1/164))да ва имом Муслим ўз «Саҳиҳ»лари (Нававий 7/128)да Муовия розияллоҳу анҳудан ривоят қиладилар, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар: «Кимгаки Аллоҳ яхшиликни ирода қилса уни динда фақиҳ-(теран тушунувчан) қилиб қўяди. Албатта мен тақсимлаб берувчиман. Аллоҳ эса ато этувчидир. Ушбу уммат Аллоҳнинг амрида мудом қоим бўлиб бораверади. Аллоҳнинг амри келгунча уларга қарши чиққанлар уларга зарар беролмайди».
Имом Ибнул Қоййим роҳимаҳуллоҳ «Мифтаҳ Дарус Саъадаҳ» (1/60)да шундай дедилар: «Бу далолат қиладики, Аллоҳ кимни динда билимдон қилмаган экан унга яхшиликни ирода қилмабди. Худди Аллоҳ кимга яхшиликни ирода қилса уни динда билимдон қилиб қўйганидек. У Зот кимни динида билимдон қилган экан, батаҳқиқ, унга яхшиликни ирода қилибди, агар фиқҳ-(билим)дан амални лозим тутувчи илм ирода қилинган бўлса.
Агар ундан қуруқ-(амалсиз) илмни ўзи ирода қилинган бўлса, бас, бу кимки динда билимдон бўлса, батаҳқиқ, унга яхшилик ирода қилинганига далолат қилмайди. Ана шу дамда фиқҳ-(билим) яхшилик ирода қилинишлик шарти бўлади. Аввалги (қовлга) кўра эса (яхшиликни) вожиб қилувчи бўлади, валлоҳу аълам».
Ҳофиз Нававий роҳимаҳуллоҳ «Шарҳ Соҳиҳи Муслим» (7/128)да шундай дедилар: «Ушбу (ҳадис)да илмнинг ва динда билимдон бўлишликнинг фазилати, унга тарғиб ва у Аллоҳ таолодан тақво қилишга бошловчи экани (айтилди)».
2) Имом Бухорий «Саҳиҳ» (82-рақам, «Фатҳ» (1/180)да ва имом Муслим «Саҳиҳ» (2391-рақам)да Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қиладилар: Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламни шундай деяётганларини эшитдим: «Уйқуда эканман менга бир қадаҳда сут берилди. Чанқоқ босилгани тирноқларимга чиққанини кўргунимча ичдим. Сўнг мендан ортганини Умар ибн Хаттобга бердим». «Уни нима деб таъвил қилдингиз, эй Росулуллоҳ?», дедилар. У киши (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Илм», дедилар.
Ҳофиз Ибн Ҳажар роҳимаҳуллоҳ «Фатҳул Борий» (7/46)да шундай дедилар: «Бундай таъбир қилишликнинг услуби сут ва илмнинг кўплаб манфаатларда муштарак ҳамда иккиси салоҳият сабаби эканлиги жиҳатидандир. Сут баданий озуқа бўлса, илм маънавий озуқадир».
Салаф солиҳ розияллоҳу анҳумларнинг асарларидан:
1) Имом Бухорий «Саҳиҳ» (Фароиз Китоби, Фароиз илмини ўргатишлик боби (12-боб, «Фатҳ» (2/4))да дедилар, Уқба ибн Омир розияллоҳу анҳу шундай дедилар: «Гумон қилувчилардан олдин таълим олиб қолинглар».
Имом Бухорий роҳимаҳуллоҳ ушбу сўзни изоҳлаб шундай дедилар: «Яъни, гумон билан гапирадиганлар».
Ҳофиз Нававий роҳимаҳуллоҳ имом Бухорий сўзлари сўнгидан шундай дедилар: «Маъноси шуки: бирор шаръий асоссиз илм борасида ўз нафс ва гумонларига ўхшаши билан гапирадиган қавм келишидан олдин илмни ҳаққирост амалга оширадиган, парҳезкор аҳли кетиб қолишидан олдин олинглар» («Мажмуъ» (1/42)).
Ҳофиз Ибн Ҳажар роҳимаҳуллоҳ Уқба розияллоҳу анҳунинг асарлари маъноси борасида бошқа важҳни ёдга олдилар. Шулардан: «Ундан ирода қилингани: илм йўқолиб кетиши ва илмга асосланмай ўз гумони тақозо этганга кўра сўзлайдиганлар чиқишидан олдин, дейилди».
2) Саҳл ибн Абдуллоҳ ат-Тустарий роҳимаҳуллоҳ шундай дедилар: «Илмда бирор нарса-(янгилик) пайдо қилган ҳар бир киши, албатта, қиёмат куни у ҳақида сўралади. Агар суннатга мувофиқ келса саломат қолади. Акс ҳолда у ҳалокатдир» («Жамиъ Баянил Илм» (2/1085)).
3) Солиҳ ибн Миҳрон аш-Шайбоний роҳимаҳуллоҳ шундай дедилар: «Ҳар бир саноат-(касб) соҳиби ўз саноатида ишлашга фақат асбоб билан қодир бўлади. Исломнинг асбоби илмдир» («Тобақотул Муҳаддисин Биасбаҳан» (2/216)).
Қани энди зийрак мўмин ушбу фазилатга эришиш ва унинг аҳли карвонига қўшилиш учун жидду-жаҳд енгини шимарсин! «Илм талабидаги энг олий ҳиммат: Китобу Суннат илмини талаб қилишлик, Аллоҳ ва Унинг Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламдан айни муродни фаҳмлашлик ва нозил қилинган ҳад-ҳудудларни ўрганишликдир.
Талабаларнинг энг тубан ҳимматлари шоз, рўй бермаган ва воқеликда учрамайдиган масалалар кетига тушишга чекланишлик ёки ҳиммати ихтилофни билиш ва одамларнинг сўзини текшириш бўлишидир. Унинг ушбу сўзлар ичида саҳиҳини билишликка ҳиммати йўқ. Буларнинг бирортаси ўз илми билан фойда кўргани оз бўлади». Ушбу сатрлар имом Ибнул Қоййимнинг фойдали китоблари бўлмиш «Фаваид» (60)да битилгандир.
Агар бирор киши фойдали илмнинг ҳақиқати ҳақида сўрамоқчи бўлса, жавоб имом Ибн Ражаб Ҳанбалий роҳимаҳуллоҳ фойдали китоблари бўлмиш «Фадлу илмиссалафи аъла илмилхолафи» (45) («Салафларнинг илмини халафларнинг илмидан афзаллиги»)да айтган сўзларидир: «Ушбу барча илмларнинг орасидаги фойдали илм: Китобу суннат ҳужжатларини аниқлаб олиб, унинг маъноларини тушунишлик, бу борада саҳоба, тобеъин ва уларга эргашувчилардан (ворид бўлган) асарларига боғланишликдир. Қуръон ва ҳадис маънолари, у зотлардан ҳалол ва ҳаром, зуҳд, қалб ҳолатлари, маърифат ва бундан бошқалари борасида ворид бўлган сўзларга боғланишлик. Биринчидан унинг саҳиҳи ва касали-(заифи)ни ажратиб олишликда тиришишлик, сўнг иккинчидан унинг маъноларига воқиф бўлиб, тушуниб етишликда тиришишликдир. Ана шу ақл юргизган киши учун етарлилик ва фойдали илмга аҳамият қаратиб, шуғулланаман деган кишига шуғулланадиган ишдир. Кимда-ким бунга воқиф бўлиб, бу борада мақсадни Аллоҳ азза ва жалланинг Юзи учун холис қилса ва Ундан бу борада ёрдам сўраса унга ёрдам бериб, ҳидоятга йўллаб, тавфиқ бериб, тўғриликка бошлаб, фаҳм ато этиб, илҳом бағш этади. Ана шу дамда ушбу илм ўзининг хос самарасини беради. У – Аллоҳ таоло айтганидек «Хошя»-(қўрқувдир): «Аллоҳдан бандалари орасидаги олим-билимдонларгина қўрқур» (Фотир: 28). Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) ва бошқалар шундай деди: Аллоҳдан қўрқишлик учун илм кифоядир. Қалби Аллоҳдан банд бўлишлик учун жоҳиллик етарлидир...».
Ушбу бобдаги муҳим ва ёрқин сўзлардан бири имом, шайхулислом Муҳаммад ибн Идрис аш-Шофеъий роҳимаҳуллоҳнинг сўзларидир. У киши қимматли китоблари бўлмиш «Рисола» (44-45-46-рақам, 19-саҳифа)да шундай дедилар: «Одамлар илмда бир неча табақада бўлиб, уларнинг илмдаги мавқелари билимлари даражаси миқдорига қарабдир.
Талабаларга билимни ошириб боришда ғоятда тиришишлари, барча илмдан тўсувчи нарсаларга сабр қилишлик, илмни хоҳ ҳужжат, хоҳ истинбот нуқтаи назаридан қамраб олишда ниятни Аллоҳ учун холис қилишлик, ундаги ёрдамда Аллоҳга рағбат қилишлик вожибдир. Чунки Унинг ёрдамисиз бирор бир яхшилик қўлга киритилмайди.
Кимда-ким ҳужжат ёки далил келтириш нуқтаи назаридан Аллоҳнинг Китобидаги ҳукмлар илмига эришса ва Аллоҳ уни билган нарсасида сўз ва амалга муваффақ айласа, дин ва дунёдаги фазилат ила бахтга эришиб, ундан шубҳалар ариб, қалбида ҳикмат нури чарақлаб, динда имомлик ўрнини эгаллабди».

Шак куни деб Шаъбоннинг ўттизинчи кунига айтилади. Бу ерда гап Рамазон киришидан бир, икки кун аввал тутиладиган рўза ҳақида кетмоқда. Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу деди: «Ким Рамазон кирганига шубҳа қилиб рўза тутса, ўша Абулқосимга (Пайғамбарга) осий бўлибди» (Абу Довуд 2334, Термизий 676, Насоий 2187, Ибн Можа 1645, Доримий 1682. Ҳадиснинг саҳиҳлигини имом Ибн Ҳузайма, Ибн Ҳиббон, шайх Албонийлар тасдиқлашди).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Рамазондан бир кун аввал, шунингдек Фитр ҳамда Наҳр байрам кунлари ва ташриқнинг уч кунида рўза тутишни таъқиқладилар» (Байҳақий. Саҳиҳ ҳадис. «Саҳиҳ ал-Жомиъ» 6964).

19-савол: Иймоннинг олти рукни нима?
1) Аллоҳга иймон келтириш;
2) Фаришталарига;
3) Китобларига;
4) Элчиларига;
5) Охират кунига;
6) Тақдирга иймон келтириш;


20-савол: Аллоҳ таолога иймон келтиришлик нималарни ўз ичига олади?
Рубубият, улуҳият ҳамда исм ва сифатлардаги тавҳидга иқрор бўлишни ўз ичига олади.



1-савол: Рубубият тавҳиди борасида эътиқодимиз нима?
Аҳли сунна вал жамоа Аллоҳ таолонинг ёлғиз Ўзи яратиш, мулк ва бошқарувда ягонадир дея эътиқод қилади.
2-савол: Бунинг далили нима?
Аллоҳ таоло деди: «Албатта, Роббингиз – Аллоҳ шундай зотдирки, осмонлар ва ерни олти кунда яратиб, сўнгра Ўз аршига кўтарилди. У кечани (қоронғуликни) кундузга ўрар (ва кеча кундузни) шошилган ҳолда қувиб юрар. У қуёш, ой ва юлдузларни Ўз амрига бўйсундирилган ҳолда (яратди). Огоҳ бўлингизким, яратиш ва буюриш фақат Уникидир. Барча оламлар Роббиси — Аллоҳ буюкдир» (Аъроф: 54).
Аллоҳ азза ва жалла деди: «Осмонлар ва ер Аллоҳнинг мулкидир. У Ўзи хоҳлаган нарсани яратур, У Ўзи хоҳлаган кишига қизларни хадя этур ва Ўзи хоҳлаган кишига ўғилларни ҳадя этур» (Шўро: 49).
3-савол: Мушриклар рубубият тавҳидида келиша олишмаганми?
Одамлардан бирор киши, хоҳ мусулмон, хоҳ кофир бўлсин бу тавҳид борасида келиша олмай қолган эмас.
Аллоҳ таоло кофирлар ҳақида шундай деб айтганидек: «Қасамки, агар улардан «Осмонлар ва ерни ким яратган?» деб сўрасангиз албатта «Аллоҳ» дерлар. Сиз «Аллоҳга ҳамду-сано бўлсин», денг. Йўқ, уларнинг кўплари (ана ўша Аллоҳгагина ибодат қилиш зарур эканини) билмаслар» (Луқмон: 25).
4-савол: Агар мушриклар рубубият тавҳидига иймон келтирган эканлар, унда нима учун Аллоҳдан ўзга олиҳаларга топиндилар?
Мушриклар олиҳалари Аллоҳга восита қилинади ҳамда улар Аллоҳнинг ҳузурида шафоатчи қилиб олинади дея эътиқод қилардилар. Аллоҳ таоло айтганидек: «(Эй инсонлар), огоҳ бўлингизким, холис дин ёлғиз Аллоҳникидир (яъни ёлғиз Аллоҳгина чин ихлос билан ибодат қилинишга лойиқ зотдир). У зотдан ўзга «дўстлар»ни («худо») қилиб олган кимсалар: «Биз (ўша «худо»ларимизга) фақат улар бизни Аллоҳга яқин қилишлари учунгина ибодат қилурмиз», (дерлар). Шак-шубҳа йўқки, Аллоҳ (қиёмат кунида) улар ихтилоф қилаётган нарсалар хусусида уларнинг ўртасида ҳукм қилур. Шак-шубҳа йўқки, Аллоҳ ёлғончи ва кўрнамак кимсаларни ҳидоят қилмас» (Зумар: 3).
Аллоҳ таоло улар ҳақида шундай деди: «(Шунча) олиҳаларни битта илоҳ қилиб олибдими?! Ҳақиқатан бу жуда қизиқ нарса!» (Сод: 5).
5-савол: Ушбу тавҳид қалбларда қарор топган экан, унда нима учун Аллоҳ уни Қуръони Каримда қайдлаб ўтди?
Аллоҳ таоло ушбу тавҳидни исбот қилиш, таъкидлаш ва уни улуҳиятдаги тавҳидни вожиб эканига далил қилиш учун қайдлаб ўтди. Зеро рубубият тавҳиди фақат Аллоҳга ибодат қилинишини талаб этади. Аллоҳ таоло деди: «Эй инсонлар, сизларни ва сизлардан илгари ўтганларни тақво эгалари бўлишингиз учун яратган Роббингизга ибодат қилингиз» (Бақара: 21).
6-савол: Рубубиятда ширкнинг ботил эканига ақлий далил нима?
Аллоҳ таоло рубубиятда ширкнинг ботил экани ва агар иш шундай бўлганда осмонлар ва ер барбод бўлишини баён қилди. Бу, ақлий топқирлик билан ҳам идрок қилингандир.
Аллоҳ таоло деди: «Аллоҳнинг боласи йўқдир ва У зот билан бирга бирон ҳақ илоҳ бўлган эмасдир. Акс ҳолда албатта ҳар бир илоҳ ўзи яратган нарса билан кетиб, бир-бирларидан устун бўлиб олур эдилар, (яъни ҳар бир «илоҳ» ўз ҳукмини ўтказмоқни истаб, натижада еру осмон бузилиб кетган бўлур эди). Аллоҳ улар айтаётган шериклардан покдир» (Мўминун: 91).

Исм ва сифатлардаги тавҳид борасида саҳиҳ эътиқод

7-савол: Аҳли сунна вал жамоанинг исм в сифатлардаги эътиқоди нима?
Аҳли сунна вал жамоа Аллоҳга, У Ўзига исбот қилган ва Расули соллаллоҳу алайҳи ва саллам Унга исбот қилган гўзал исмлар ва олий сифатларни исбот қиладилар. Қуръон ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан собит бўлган ҳадисни ҳатлаб ўтмайдилар.
Бунинг лафзларини исбот қиладилар. Ҳамда Қуръон нозил бўлган (тил) бўлмиш араб тилидаги унинг маъносини биладилар. Кайфиятни эса Аллоҳ таолога ҳавола қиладилар. Чунки Аллоҳ таоло бу билан хосланиб, инсониятдан бирор кишини ундан хабардор қилмади.
8-савол: Ким уни лозим тутса исм ва сифатлар бобида оғишишдан саломат бўладиган шаръий, собит асослар нима?
1 - Аллоҳ Ўзига исбот қилган ёки Расули соллаллоҳу алайҳи ва саллам Унга исбот қилганларини зиёда ёки нуқсонликсиз исбот қилишлик.
2 - Аллоҳ таолони Ўз сифатларида махлуқотларга ўхшаш эканидан пок тутиш.
Аллоҳ таоло деди: «Бирон нарса У зотга ўхшаш эмасдир. У эшитгувчи ва кўриб тургувчидир» (Шўро: 11).
3 - Унинг сифатлари кайфиятини идрок қилишга уринмаслик.
Аллоҳ таоло деди: «Улар эса У зотни била олмаслар» (Тоҳа: 110).
9-савол: Аллоҳ таолонинг сифатларидан бири «Аршга кўтарилишлик»дир. Унга қандай иймон келтирамиз?
Аллоҳнинг аршга кўтарилиши ҳақиқий кўтарилиш эканини исбот қилишлик. Унинг маъносини биламиз, кайфиятини эса билмаймиз.
Маъноси: Олий бўлиш ва кўтарилишлик.
Араб тилида шундай ворид бўлган ҳамда аҳли сунна вал жамоа ушбу маънога иттифоқ қилган.
Кайфиятига келсак: Бу кўтарилишликни шериги йўқ, ёлғиз Аллоҳгина билади.
10-савол: Аллоҳ таолонинг сифатларидан бири «Эшитишлик»дир. Унга қандай иймон келтирамиз?
Аллоҳ таоло айтади: «Албатта, Аллоҳ эшитгувчи, кўргувчи бўлган зотдир» (Нисо: 58).
Шу ва шунга ўхшаш оятлардан: Аллоҳга эшитишлик сифатини исбот қилишлик истифода қилинади.
Эшитишлик араб тилида: овозларни идрок қилишдир.
Демак, Аллоҳ таолога овозларни идрок қиладиган ҳамда Аллоҳнинг махлуқотларидан бирор нарсага ўхшаш бўлмаган эшитишликни исбот қиламиз. Бунинг кайфиятини эса Аллоҳ таолога ҳавола қиламиз. «Қандай эшитади?», демаймиз. Бу борада гап-сўзга киришмаймиз. Зеро, Аллоҳ табарока ва таоло бизни бундан хабардор қилмади. Балки У жалла ва аъла унинг илмини яширди.


11-савол: Аҳли суннанинг улуҳият тавҳиди борасида ақидаси нима?
Аҳли сунна вал жамоанинг улуҳият тавҳиди борасида ақидаси: Аллоҳ таолони убудият билан яккалашликларидир. Аллоҳ билан бирга бошқа бир илоҳга ибодат қилмайдилар. Балки Аллоҳ таоло вожиб ёки мустаҳаб тарзида буюрган жамийки тоатларни шериги йўқ, ёлғиз Аллоҳга сарф қиладилар. Фақат Аллоҳга сажда қиладилар, эски уйни фақат Аллоҳ учун тавоф қиладилар, Аллоҳ учунгина жонлиқ сўядилар, Аллоҳ учунгина назр қиладилар, Аллоҳнинг номи билангина қасам ичадилар, Аллоҳгагина таваккул қиладилар, Аллоҳгагина дуо қиладилар. Ана шу улуҳият тавҳидидир.
Аллоҳ таоло деди: «Аллоҳга бандалик қилинглар ва Унга ҳеч нарсани шерик қилманглар!» (Нисо: 36).
Аллоҳ таоло деди: «Мен жин ва инсни фақат Ўзимга ибодат қилишлари учунгина яратдим» (Зориёт: 56).
«Ибодат қилишлари учунгина»: (ибодатда) яккалашликлари учунгина маъносидадир.
12-савол: Улуҳият тавҳидининг зидди нима?
Унинг зидди Аллоҳга ширк келтиришликдир, Аллоҳ бизни ундан сақласин. У, Аллоҳга маъсият қилинадиган гуноҳларнинг энг улкани.
Аллоҳ таоло деди: «Албатта Аллоҳ Ўзига (бирон нарсанинг) шерик қилинишини кечирмас. Шундан бошқа гуноҳларни Ўзи хоҳлаган бандалари учун кечирур. Ким Аллоҳга (бирор кимса ёки нарсани) шерик келтирса, бас, у буюк гуноҳни тўқиб чиқарибди» (Нисо: 48).
Аллоҳ таоло ширк, амални ҳабата-(беҳуда) қилувчи ва ислом миллатидан чиқарувчи дея баён қилди. Аллоҳ таоло деди: «Агар улар мушрик бўлганларида қилган амаллари беҳуда кетган бўлур эди» (Анъом: 88).
13-савол: Мушрик ким?
Кимда-ким ибодат турларидан бирор турни Аллоҳдан ўзгасига сарф қилса, бас, у мушрик, кофирдир.
14-савол: Аллоҳ таологагина сарф қилинадиган ибодатга мисоллардан бири «Дуо»дир. Бунга далил нима?
Дуо, Аллоҳ таоло буюрган ибодатдир. Кимки ёлғиз Аллоҳга дуо қилса, бас, у муваҳҳиддир. Кимда-ким Аллоҳдан бошқасига дуо қилса, дарҳақиқат, ширк келтирибди.
Аллоҳ таоло деди: «Ва Аллоҳни қўйиб, сизга фойда ҳам, зиён ҳам етказа олмайдиган нарсага илтижо қилманг! Бас, агар шундай қилсангиз у ҳолда албатта золимлардандирсиз!» (Юнус: 106).
«Сунан»да Нўъмон ибн Башир розияллоҳу анҳудан шундай собит бўлган: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Дуо – ибодатдир» - дедилар (Абу Довуд «Сунна» (1479), Албоний раҳимаҳуллоҳ «Саҳиҳ Сунан Аби Дауд» (1479)да саҳиҳ деди).
15-савол: Пайғамбарлар билан қавмлари ўртасида рубубият тавҳидида келишмовчилик юз бермаганини билдик. Пайғамбарлар билан қавмлари ўртасида улуҳият тавҳидида келишмовчилик юз берганми?
Ҳа. Пайғамбарлар билан қавмлари ўртасида келишмовчилик юз берган, уни баён қилиш ва унга даъват қилиш учун пайғамбарлар жўнатилган ҳамда уни қайдлаб ўтиш, ёритиб бериш ва унга ҳужжат келтиришлик учун китоблар нозил қилинган (тавҳид тури), у улуҳият тавҳидидир.
Аллоҳ таоло айтганидек: «Аниқки, Биз ҳар бир умматга: «Аллоҳга ибодат қилинглар ва тоғут (шайтон)дан йироқ бўлинглар», (деган ваҳий билан) бир пайғамбар юборганмиз» (Наҳл: 36).
16-савол: Пайғамбарлар ўз даъватларини тавҳиднинг қайси тури билан бошладилар? Рубубият тавҳидими ёки улуҳият тавҳидими?
Пайғамбарлар ўз қавмларини Аллоҳнинг йўлига даъват қилишни улуҳият тавҳидидан бошладилар. Ҳар бир пайғамбар ўз қавмига шундай дерди: «Эй қавмим, Аллоҳга ибодат қилинглар! Сизлар учун Ундан ўзга бирон ҳақ Илоҳ йўқдир» (Аъроф: 59, 65, 73, 85).
17-савол: Мушриклар ширк қилишларида бирор ҳужжатга эгамилар?
Мушриклар ўз ширкларида бирор таянчга эга эмаслар. На соғлом ақл ва на пайғамбарлардан бирор нақл бор.
Аллоҳ азза ва жалла мушрикларнинг ширкини ботилга чиқарадиган ақлий далилга огоҳлантириш бериб айтдики: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам, мушрикларга) айтинг: «Сизлар Аллоҳни қўйиб дуо-илтижо қилаётган (бутларингиз) ҳақида хабар берингиз – менга кўрсатинглар-чи, улар ердан нимани яратганлар?! Агар ростгўй бўлсангизлар, менга ушбу (Қуръон)дан илгари (нозил бўлган ва сизларнинг бутларга сиғинишингизни тасдиқлайдиган) бирон китобни ёки бирон илмий асарни (яъни аввалги уламолардан қолган биронта аниқ ҳужжатни) келтиринглар!»» (Аҳқоф: 4).
Бу, Аллоҳдан бошқа ҳар қандай нарсага қилинган ибодат ботил эканига ақлий, узил-кесил далилдир. Зеро улар бирор нарса яратмаган. Ҳамда уларни бирор нарса яратишда кўмаги бўлмаган. Балки Аллоҳнинг ёлғиз Ўзи бунда яккаю ягонадир. Унда нима учун уларга ибодат қилинади?!
18-савол: Ушбу тавҳиднинг ўрни қандай?
Юқорида ўтганлардан маълум бўлмоқдаки, ушбу тавҳид вожиботларнинг аввали, вазифаларнинг энг муҳимидир. Аллоҳ таоло бирор кишидан ундан ўзга динни қабул қилмайди.


21-савол: Фаришталарга қандай иймон келтирилади?
Уларнинг мавжуд экани ҳамда бизга зикр қилинган исм ва амалларини тасдиқлашлик билан бўлади.
Аллоҳ таоло деди: «Пайғамбар ўзига Роббисидан нозил қилинган нарсага иймон келтирди ва мўминлар (ҳам иймон келтирдилар). Аллоҳга, фаришталарига, китобларига ва пайғамбарларига иймон келтирган ҳар бир киши (айтди): ...» (Бақара: 285).
«Саҳиҳ Муслим»да Жаброилнинг Пайғамбар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга иймон ҳақида савол бергани ворид бўлган. У киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Иймон - Аллоҳга, фаришталарига, китобларига, элчиларига ва охират кунига иймон келтирмоғинг. Ҳамда тақдирнинг яхши ва ёмонига иймон келтирмоғингдир» - дедилар (Муслим (8)).
22-савол: Қуръони Каримда зикр қилинган фаришталарнинг баъзи сифатларини ёдга олинг?
Аллоҳ таоло уларни Ўзининг Китобида ушбу қавли билан васф қилди: «Осмонлар ва ердаги бор жонзот Уникидир. Унинг ҳузуридаги зотлар (яъни фаришталар) Унга ибодат қилишдан орланиб-зорланмайдилар. Улар туну кун сусткашлик қилмасдан (Аллоҳни) поклайдилар» (Анбиё: 19-20).
Аллоҳ таоло яна шундай деди: «Улар (яъни мушриклар): «Раҳмоннинг (фаришталардан) боласи бор», дедилар. У зот (мушрикларнинг бадгумонларидан) мутлақо покдир. Йўқ, (фаришталар асло Аллоҳнинг болалари эмас, балки) улуғ бандалардир. (Фаришталар) У зотдан илгари бирон сўз айтмайдилар (яъни Аллоҳ буюрмаган бирон ишни қилмайдилар), Улар (Аллоҳнинг) амри фармони билангина амал қилурлар» (Анбиё: 26-27).
23-савол: Фаришталар улуҳият хусусиятларидан бирор нарсага эгами?
Йўқ. Улар Аллоҳнинг бандалари. Аллоҳнинг улкан махлуқотларидан бири. Ибодатдан бирор нарсага лойиқ эмаслар.
Аллоҳ таоло деди: «(Эсланг, Аллоҳ) уларнинг (яъни мушрикларнинг) барчаларини тўплаб, сўнгра фаришталарга «Ана у (мушриклар) сизларга ибодат қилгувчи бўлганмидилар?» дейилган кунда. (Фаришталар): «Пок Парвардигор, Сен Ўзинг бизларнинг дўстимиздирсан, улар эмас. Йўқ, улар жинларга ибодат-итоат қилар эдилар. Уларнинг кўплари (жинларга) иймон келтиргувчидирлар», дерлар» (Сабаъ: 40-41).
24-савол: Уларнинг хилқатлари сифати қандай?
«Саҳиҳ Муслим»да Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар: «Фаришталар нурдан яратилди. Жинлар аланга-оловдан яратилди. Одам эса дарҳақиқат, сизларга васф қилинган нарсадан яратилди» (Муслим (2996), Аҳмад (6/153)).
Уларнинг хилқатга оид сифатларидан бири шуки, уларнинг қанотлари бор. Улардан иккита, учта ва тўртта қанотлилари бор ва ҳаказо.
Аллоҳ таоло деди: «Ҳамду-сано осмонлар ва ерни илк яратгувчи ҳамда (Ўзи билан бандалари ўртасида) фаришталарни икки, уч, тўрт қанотли элчилар (воситачилар) қилгувчи Аллоҳ учундир. У зот (яратган) маҳлуқотида Ўзи хоҳлаган нарсани зиёда қилур. Албатта Аллоҳ барча нарсага қодирдир» (Фотир: 1).
«Саҳиҳ ал-Бухорий»да Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам Жаброилни олти юзта қаноти бор эканини кўрдилар» (Бухорий (3232), Муслим (174)).
25-савол: Фаришталар (турли) шаклу-шамоилга кириш қудратига эгами?
Ҳа. Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло уларга гўзал жасад шаклига кириш қудратини берди. Жаброил алайҳиссалом Марямга расо инсон бўлиб гавдалангани каби. Иброҳим алайҳиссаломга, у кишининг ҳузурига муҳтарам меҳмонлар сифатида ташриф буюришган вақт гавдаланганликлари сингари. Ҳамда Лут алайҳиссаломга, у кишининг қавмларига азоб тушириш учун келган вақт гавдаланганликлари каби ва шунга ўхшаш.
26-савол: Аллоҳ азза ва жалла мушрикларнинг ушбу: «Фаришталар Аллоҳнинг қизлари», деган сўзларига раддия берди. Шуни баён қилиб беринг?
Аллоҳ таоло деди: «Энди (эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам, Макка кофирларидан) сўранг-чи, қизлар (яъни, уларнинг гумонича, фаришталар Аллоҳнинг қизлари эмиш) Роббингизники-ю, ўғиллар уларникимикан?! Ёки Биз фаришталарни улар гувоҳ бўлган ҳолларида қиз қилиб яратдикмикан?! Огоҳ бўлингизким, улар ёлғончиликлари туфайли «Аллоҳнинг боласи (яъни қизлари) бор» дерлар. Улар шак-шубҳасиз ёлғончидирлар. (Аллоҳ) ўғилларни қўйиб, қизларни танлаб олган эмишми?! (Эй Макка аҳли), сизларга нима бўлди?! Қандай (ноҳақ-нораво) ҳукм чиқармоқдасизлар-а?! Ахир эс-ҳушингизни йиғмайсизларми?! Ёки сизлар учун (Аллоҳ бола кўргани ҳақида) бирон очиқ-равшан ҳужжат борми?! Бас агар ростгўй бўлсангизлар (мана шу даъволарингизни қувватловчи) китобингизни келтиринглар-чи?!» (Соффат: 149-157).
27-савол: Жаброил алайҳиссалом ҳақида нималарни биласиз?
Жаброил алайҳиссалом ваҳийга вакил қилингандир.
Аллоҳ таоло деди: «Ким Аллоҳга ва унинг фаришталарига, пайғамбарларига, Жаброил ва Микоилга душман бўлса, бас, албатта Аллоҳ (бундай) кофирларга душмандир» (Бақара: 98).
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам Абтоҳ (деган жой)да уни олти юзта қанотда кўрдилар. Дарҳақиқат, хилқатининг улканлигидан уфқни тўсиб қўйганди.

Quote:«Саҳиҳ Муслим»да Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят, дарҳақиқат, у киши (Оиша розияллоҳу анҳо) Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламдан Аллоҳ таолонинг ушбу қавли ҳақида сўради: «Дарҳақиқат, у (Жаброилни) очиқ уфқда кўрди» (Таквир: 23). У киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Албатта у Жаброилдир. Асл яратилган суратида ушбу икки мартадан бошқа кўрмадим. Уни осмондан тушган, хилқатининг улканлиги осмон билан ергача бўлган нарсани тўсган ҳолда кўрдим» - дедилар.

Сўнг яна Меърож кечаси кўрдилар. У киши уни (Жаброилни) фақат ушбу икки маротаба кўрдилар. Қолган вақтларда эса эркак киши суратида. Асосан Диҳя ал-Калбий (розияллоҳу анҳу) суратларида (кўрардилар).
28-савол: Микоил алайҳиссалом ҳақида нималарни биласиз?
Микоил ёмғир ва уни Аллоҳ амр қилган жойга тўкиш-(ёғдириш)га вакил қилинган.
Имом Аҳмад Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилади, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам Жаброилга: «Менга нима бўлдики Микоилни ҳеч кулган ҳолда кўрмадим?» - дедилар. Шунда у (Жаброил): «Микоил дўзах яратилгандан бери кулмади» - деди (Аҳмад «Муснад» (13376)).
29-савол: Исрофил алайҳиссалом ҳақида нималарни биласиз?
Исрофил Раббиси азза ва жалланинг амри билан сурни уч бора чалишга вакил қилингандир. Қўрқув-(даҳшат)га тушиш учун (сур) чалиниши, беҳуш бўлиш учун (сур) чалиниши ҳамда оламлар Рабби учун туришликка (сур) чалиниши. Уламолар ичида икки марта сур чалинади деганлар ҳам бор. Улар Аллоҳ таолонинг ушбу қавлини далил қилдилар: «Сур чалинди-ю, осмонлар ва ердаги бор жонзот ўлди, магар Аллоҳ хоҳлаган зотларгина (тирик қолдилар). Сўнгра у иккинчи бор чалинди-да, баногоҳ улар (яъни барча халойиқ қайта тирилди, қабрларидан) туриб, (Аллоҳнинг амрига) кўз тутарлар» (Зумар: 68).
Ушбу уч фариштани Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам тунги намоздаги дуоларида ёдга олардилар: «Эй Аллоҳ! Жаброил, Микоил ва Исрофилнинг Раббиси, осмонлар ва ерни илк яратувчи, ғайб ва шаҳодатни билувчи! Сен бандаларинг ўртасида улар ихтилоф қилаётган нарсаларида ҳукм чиқарасан. Мени ихтилоф қилинаётган нарсада Ўзингни изнинг ила ҳаққа ҳидоят қил! Албатта, Сен Ўзинг хоҳлаган кишини тўғри йўлга бошлайсан». Муслим ривояти (Муслим (770), Аҳмад ҳам шунга ўхшашини ривоят қилди (6/156) ва Насоий (3/173)).
30-савол: Ўлим фариштаси ким? Унинг бундан бошқа исми борми?
Ўлим фариштаси жонларни олишга вакил қилингандир.
Аллоҳ таоло деди: «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), айтинг: «Сизларга вакил қилинган ўлим фариштаси жонларингизни олур, сўнгра Роббингизга қайтарилурсизлар»» (Сажда: 11).
Унинг «Азроил» деб аталиши ворид бўлмаган. Балки у ҳақда оятдагидек «Ўлим фариштаси» дея ворид бўлган.
31-савол: Ҳифзу ҳимоя қилиб борувчи фаришталар кимлар?
Улар одам болаларини барча ҳолатларда, муқимлик, сафар, уйқу ва уйғоқликда ҳимоя қилишга вакил қилинган фаришталардир.
Аллоҳ таоло деди: «Унинг (яъни ҳар инсоннинг) олдида ҳам, ортида хам таъқиб қилгувчи (фаришталар) бўлиб, улар Аллоҳнинг амри билан уни сақлаб-муҳофаза қилиб турурлар. Аниқки, то бирон қавм ўзларини ўзгартирмагунларича Аллоҳ уларнинг аҳволини ўзгартирмас. Қачон Аллоҳ бирон қавмга ёмонлик — бало юборишни ирода қилса, бас, уни қайтариб бўлмас. Ва улар учун Ундан ўзга ҳоким йўқдир» (Раъд: 11).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо Аллоҳ таолонинг ушбу: «Таъқиб қилгувчи (фаришталар)», қавли ҳақида шундай дедилар: «Уни олди ва ортидан сақлаб борадиган фаришталардир. Аллоҳнинг қадари келганда уни холий қўядилар».
32-савол: Улуғ котиб-(ёзиб борувчи)лар кимлар?
Улуғ котиблар - бандаларнинг яхши ва ёмон амалларини ёзиб борадиганлардир. Аллоҳ таоло деди: «Ҳолбуки, шак-шубҳасиз сизларнинг устингизда (қилган ҳар бир амалингизни) ёд олиб, ёзиб тургувчи улуғ (фаришта)лар бордир. Улар сизлар қилаётган ишларни билурлар» (Инфитор: 10-12).
33-савол: Фаришталарнинг адади кўп. Бунга далил нима?
Дарҳақиқат, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Осмондаги Байтул Маъмурга ҳар куни етмиш минг фаришта киради (бир ривоятда намоз ўқийди). Сўнг охирги ҳолатларигача унга қайтмайдилар» - дея хабар бердилар (Бухорий (3207), Муслим (164), Муслимнинг лафзи).
34-савол: Фаришталарнинг борлигини инкор қилган кимсанинг ҳукми нима?
Кимда-ким фаришталарнинг мавжуд эканини инкор қилса, дарҳақиқат, мусулмонларнинг ижмоси билан куфр келтирибди.
Аллоҳ таоло деди: «Эй мўминлар, Аллоҳга, унинг пайғамбарига ва шу пайғамбарига нозил қилган Китобига ҳамда илгари нозил бўлган Китобларига иймонингиз комил бўлсин. Кимки Аллоҳга, фаришталарга, китобларига, пайғамбарларига ва охират кунига ишонмаса, демак, у жуда қаттиқ адашибди» (Нисо: 136).


35-савол: Нозил қилинган Китобларга қандай иймон келтирамиз?
1) Аллоҳ таоло дарҳақиқат, ҳар бир элчи билан бир китоб нозил қилди дея иймон келтирамиз. Аллоҳ таоло айтганидек: «Қасамки, Биз Ўз пайғамбарларимизни аниқ ҳужжат-мўъжизалар билан юбордик ва улар билан бирга Китоб ҳамда одамлар адолатни барпо қилишлари учун мезон-тарози туширдик» (Ҳадид: 25).
2) Аллоҳ таолонинг ушбу қавлига бўйинсунган ҳолда улар Аллоҳнинг ҳузуридан деб биламиз: «Айтинг: «Мен Аллоҳ нозил қилган ҳар бир Китобга иймон келтирдим»» (Шўро: 15).
3) Ушбу китоблар Аллоҳ азза ва жалланинг Каломидан, бошқасининг каломидан эмас. Аллоҳ таоло уни Ўзи хоҳлаган тарзда истаганидек ҳақиқатда сўзлади дея иймон келтирамиз.
4) Китобларга иймон келтириш, унинг зимнидаги барча шариатларга иймон келтиришни ўз ичига олади. (Китоб) нозил қилинган халқларга ушбу (Китоб)га бўйинсуниш ва ундаги нарса билан ҳукм қилиш вожиб бўлади дея иймон келтирамиз.
5) Ушбу китоблар бир-бирини тасдиқлайди, ёлғонга чиқармайди.
6) Аввалги китоблар бир-бирини насх-(бекор) қилиши ҳақдир. Қуръон ўзидан олдинги самовий китобларни насх қилгани каби.
Аллоҳ таоло деди: «Ўзидан олдинги китоб(ларни) тасдиқлагувчи ва у (китоблар) устида гувоҳ бўлган...» (Моида: 48).
Аллоҳ таоло деди: «Ҳолбуки, у (Қуръон) барча оламлар учун фақат бир (буюк) эслатмадир!» (Қалам: 52).
7) Аллоҳнинг Китобларига иймон келтиришлик умумий айтган ўринларда умумий суратда, тафсилот киритган ўринларда тафсилий суратда бўлиши вожиб бўлади.
36-савол: Ваҳий турлари нима?
1) Ундан Аллоҳ тарафидан бевосита ҳижоб-(тўсиқ) ортидан эшитилгани бор. Аллоҳ Мусо (алайҳиссалом) билан бевосита, ҳақиқатда сўзлашгани каби.
Аллоҳ таоло деди: «Қачонки Мусо (ваъдалашган) вақтимизда (Тур тоғига) келиб, Роббиси унга (бевосита) сўзлагач...» (Аъроф: 143).
2) Ундан: Аллоҳ таоло фаришталардан бўлган элчисига эшиттириб, уни Ўзи тарафидан инсонлардан бўлган элчисига етказишликка буюради.
Аллоҳ таоло деди: «Бирон одам учун Аллоҳ унга сўзлаши жоиз эмас, магар ваҳий-илҳом орқали, ё бирон парда-тўсиқ ортидан ёки бирон элчи-фаришта юбориб, ўша (фаришта Аллоҳнинг) изни-ихтиёри билан ўзи хоҳлаган нарсани ваҳий қилиши орқали (сўзлар). Албатта У Олий ва Ҳакимдир» (Шўро: 51).
37-савол: Қуръонда зикр қилинган Аллоҳнинг Китобларини номлари нима?
Аллоҳ Мусога нозил қилинган Тавротни, Ийсога нозил қилинган Инжилни, Довудга нозил қилинган Забурни, Муҳаммадга нозил қилинган Қуръонни номма-ном айтди ҳамда Иброҳим ва Мусо саҳифаларини зикр қилди, барчаларига саловат ва саломлар бўлсин. Демак, ушбу Китобларга тафсилий суратда иймон келтирамиз. У Зот кўплаб Китобларни умумий суратда зикр қилиб, улардан бирортасини номини айтмаганидек. Уларга ҳам умумий суратда иймон келтирамиз. Аллоҳ таоло деди: «Айтинг: «Мен Аллоҳ нозил қилган ҳар бир Китобга иймон келтирдим»» (Шўро: 15).
38-савол: Аллоҳ таоло нозил қилган Китобларнинг охиргиси нима?
Аллоҳ Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга нозил қилган Қуръони Каримдир. У самовий Китобларнинг охиргиси. Ундан кейин Китоб йўқ.
39-савол: Қуръони Каримнинг сифатлари нима?
1) У ўтган Китобларнинг барчасини бекор қилувчи, инс ва жин учун умумийдир.
2) Одамлар дин ва дунёларида муҳтож бўладиган барча нарсани ўз ичига олган.
Аллоҳ таоло деди: «Бугун сизларга динингизни комил қилдим, неъматимни бенуқсон, тўкис қилиб бердим ва сизлар учун (фақат) Исломни дин қилиб танладим» (Моида: 3).
3) Ожиз қолдирувчи. Бирор киши унга ўхшашини олиб келишга қодир бўлмайди.
Аллоҳ таоло деди: «Айтинг: «Қасамки, агар бор инсу жин мана шу Қуръонни ўхшашини келтириш йўлида бирлашиб, бир-бирларига ёрдамчи бўлсалар-да, унинг ўхшашини келтира олмаслар»» (Исро: 88).
4) Зиёда ва нуқсонлик (етиши)дан сақлангандир.
Аллоҳ таоло деди: «Албатта бу эслатмани (яъни Қуръонни) Биз Ўзимиз нозил қилдик ва шубҳасиз, Ўзимиз уни сақлагувчимиз» (Ҳижр: 9).

Муҳаммад ибн Иброҳим ал-Ҳамад

Араб тилидан Абу Тоййиб таржимаси

Халойиқ ичра гар кўпайса айбинг,
Мазаммат эшитсанг шоҳу гадодин,
Аларни яширмоқ истаса қалбинг,
Либос эт саховат отлиқ матодин.
* * *
Демишлар, ҳар неки айб бўлса ошкор
Саховат ёпармиш хўп мўъжизакор.

إن الحمد لله نحمده ونستعينه ونستغفره، ونعوذ بالله من شرور أنفسنا، ومن سيئات أعمالنا، من يهده الله فلا مضل له، ومن يضلل فلا هادي له، وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له، وأشهد أن محمداً عبده ورسوله.
أما بعد:

Умуман олганда кофирга чиқариш ва нафақат ҳокимларни кофирга чиқариш, балки уларни қўл остидаги тобеъларини ҳам кофирга чиқариш масаласига келсак, бу қадимда исломий фирқалардан бири бўлмиш ҳаворижлар деб танилган фирқа томонидан чиқарилган катта ва эски фитнадир.

Quote:Ҳаворижлар – фирқалар ҳақидаги китобларда зикр қилинган бўлиб, уларнинг кўпгина тоифалари мавжуд. Уларнинг ичида ҳозирда ҳам мавжуд бўлиб, «ибозий»лар номи билан танилган тоифа бор. Бу (ибозийлар) охирги вақтларгача ўз-ўзи билан овора бўлиб даъват фаолиятини кўрсатмай келаётган эди. Лекин охирги пайтларда улар фаолиятини бошлаб баъзи рисолалар, китоблар ва ақидаларини тарқатмоқдалар. Ушбу (ақида)лари қадимги ҳаворижларнинг эътиқодидир. Фақатгина (ибозийлар) шиаларнинг баъзи хислатлари билан яширинмоқда, бу эса (уларнинг) эҳтиёткорлигидир. Улар: «Биз ҳаворижлар эмасмиз» дейишади. Ҳақиқат эса шундан иборатки, исмлар ўша номланган нарсанинг асл моҳиятини ўзгартирмайди. Уларнинг (қадимги) ҳаворижлар билан мувофиқ келадиган (эътиқод)ларидан бири шуки: катта гуноҳ қилганларни кофирликда айблашликдир.

Афсуслар бўлсинки, баъзи даъватчилар ва жонбозлар бу масалада Китобу Суннатдан четга чиқишди ва бу (чиқиш)ни Китобу Суннат деб номлашди. Бунинг сабаби икки нарсада бўлди:
Биринчиси – илмнинг саёзлигида. Иккинчиси эса – буниси жуда муҳимдир – тўғри исломий даъватнинг асоси бўлмиш шаръий қоидаларни тушунмасликдадир. Бу қоидалардан четга чиққанлар Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир эмас, балки бир неча ҳадисларида мақтаган фирқадан четга чиққан ҳисобланади. Бу қоидаларни Аллоҳ Азза ва Жалла зикр қилди ва улардан четга чиққан одам Аллоҳ ва Унинг Росулига тескари бўлди деб тушунтирди. Бу Аллоҳ Азза ва Жалланинг қуйидаги сўзларида айтилган:
«Ҳидоят равшан бўлганидан сўнг, кимки Пайғамбарга хилоф қилса ва мўминларнинг йўлидан бошқа йўлда юрса, биз уни кетганича қўйиб берамиз. Сўнгра жаҳаннамга киритамиз. У қандоқ ҳам ёмон жой!» (Нисо: 115). Дарҳақиқат, Аллоҳ – бу эса илм аҳлига маълумдир: «Ҳидоят равшан бўлганидан сўнг, кимки Пайғамбарга хилоф қилса … биз уни кетганича қўйиб берамиз …» деб кифояланмади, балки Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бўлган қаршилик-хилофга мўминлардан бошқаларнинг йўлига эргашишни ҳам қўшиб: «Ҳидоят равшан бўлганидан сўнг, кимки Пайғамбарга хилоф қилса ва мўминларнинг йўлидан бошқа йўлда юрса, биз уни кетганича қўйиб берамиз ва жаҳаннамга киритамиз. У қандоқ ҳам ёмон жой!» (Нисо: 115), деди. Мўминларнинг йўлига эргашиш ёки уларнинг йўлига эргашмаслик – бу жуда муҳим масала. Чунки кимки мўминларнинг йўлидан юрса, у оламлар Роббиси ҳузурида нажот топган бўлади ва кимки мўминларнинг йўлига хилоф қилса унга жаҳаннам кифоя, у эса қандоқ ҳам ёмон жой!
Шунинг учун ҳам қадимда ва ҳозирда кўпгина гуруҳлар адашиб кетишди ва бунинг сабаби эса улар мўминларнинг йўли билан кифояланмай, Қуръон ва Суннатни тафсир қилишда ақлларига миниб олиб, ўз ҳавои-нафсларига эргашганлигидадир. Сўнг эса буни асос-қоида қилиб устига жуда хафвли натижалар берадиган нарсаларни қуришди. Бу билан улар солиҳ салаф (ўтмишдаги имом)ларимиз, Аллоҳ уларнинг барчасидан рози бўлсин, ушлаган йўлдан чиқишди.
Ояти кариманинг ушбу: «… мўминларнинг йўлидан бошқа йўлга юрса …» қисмини Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир неча саҳиҳ ҳадисларда қаттиқ таъкидладилар. Мен бу ҳадисларни қуйида келтираман. Улар нафақат илм аҳлига, балки оддий мусулмонларга ҳам маълумдир. Лекин уларга номаълум бўлган нарса шуки, бу ҳадислар Қуръон ва Суннатни тушунишда мўминларнинг йўлини ушлаш шарт эканлиги, унинг вожиблиги ва таъкидланганлигига далолат қилади. Такфир жамоати ёки ўзини жиҳодга мансуб дейдиган, аслида эса такфирнинг қолдиқлари бўлган тоифалар у ёқда турсин, кўпгина хос доирадаги жамоалар ҳам мана шу нуқтани унутганлар ёки унинг вожиблиги ва зарурлигига бепарволар.
Улар ҳам, булар ҳам дилларида солиҳ ва холис бўлишлари мумкин, лекин Аллоҳ Азза ва Жалла олдида нажот топганлардан бўлишлик учун бунинг ўзи кифоя бўлмайди. Чунки мусулмон киши икки шартсиз амали қабул эмас:
1. Аллоҳ Азза ва Жалла учун ниятини чин ва холис қилишлик;
2. Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг йўлига чиройли эргашишлик.
Китоб ва Суннатга амал қилиш ва уларга чақиришда холис мусулмон бўлишнинг ўзи етарли эмас. Балки бунга тўғри, соғлом, аниқ ва ҳақ йўлга эргашишни ҳам қўшиш шартдир. Бу эса шу умматнинг солиҳ салафларининг йўлига эргашишсиз тўлиқ бўлмайди.
Мен ушбу зикр қилган масалага доир ҳадисларга етмиш уч фирқа ҳақидаги ҳадис ҳам киради. Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдиларки: «Яҳудийлар етмиш бир фирқага бўлинишди. Насоролар етмиш икки фирқага бўлинишди. Менинг умматим эса яқинда етмиш уч фирқага бўлинади. Уларнинг биттасидан ташқари ҳаммаси дўзахда». (Саҳобалар): «У қайси (фирқа), эй Росулуллоҳ?» деб сўрашди. Ул зот: «Жамоат» деб жавоб бердилар. Бошқа ривоятда эса: «Менинг йўлимни ва саҳобаларимнинг йўлини ушлагани» деб айтилган. Биз Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бу жавоблари юқорида ўтган оятга тамоман мувофиқ келишини топамиз. Ушбу оятнинг («мўминларнинг йўли» деган лафзнинг) умумий маъносига биринчи галда Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари киради. Китоб ва Суннатни яхши тушунган мусулмонга Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Менинг йўлимни ушлагани» деганлари етарли бўларди. Аммо ул зот Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таолонинг:
«Мўминларга марҳаматли ва меҳрибон» (Тавба: 128), деган сўзларига муносиб эканликларини амалда кўрсатдилар. Бинобарин, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг нажот топувчи фирқанинг аломатини айтишлари саҳобаларига ва улардан кейингиларга бўлган комил марҳамат ва меҳрибонликларига киради ва бу фирқага мансуб бўлганлар ул зотнинг йўлига ва у кишидан кейин саҳобаларининг йўлига эргашишади.
Шунинг учун ҳам оддий мусулмонларга, хусусан даъватчиларга Китоб ва Суннатни тушунишликда маълум бўлган воситалар: араб тили, «насх» ва «мансух» илми ва бошқа шу каби воситалар билан чекланмасдан, балки энг аввал Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари йўлига қайтишлари вожиб бўлади. Чунки улар ҳақидаги хабарлар ва сийратларидан маълумки, улар Аллоҳ Азза ва Жалла ҳузурида ибодат қилишда энг ихлосли бўлиб, Китобу Суннатни бизлардан кўра яхшироқ тушунишган ва бошқа мақталган сифатларга ҳам эга бўлишган.
Ушбу ҳадис илм ва фойдаси жиҳатидан тўғри йўлдаги халифалар ҳақидаги ҳадисга ҳам жуда ўхшайди. Бу ҳадис «Сунан»ларда Ирбоз ибн Сариядан, Аллоҳ ундан рози бўлсин, ривоят қилинган бўлиб, айтадики: «Бир куни Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга шундай ваъз қилдиларки, ундан қалблар титраб, кўзлар ёшланди. Биз: «Бу видолашув ваъзига ўхшайди. Бизларга васият қилинг, эй Росулуллоҳ» дедик. Ул зот: «Мен сизларга устларингиздан қора қул бошқарса ҳам қулоқ солиш ва итоат қилишни васият қиламан. Чунки, сизлардан ким (мендан кейин) умр кўрса, кўп ихтилофларни кўради. Сизларга менинг йўлим ва мендан кейинги тўғри йўлдаги халифаларнинг йўли вожиб бўлади, уни озиқ тишларингиз билан маҳкам ушланглар…». Бу ҳадис юқорида ўтган ҳадисни тасдиқлаб келади. Чунки Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобалар шахсида гавдаланган умматларини ўз йўлларига эргашишга чақириш билан чекланмадилар, балки: «Мендан кейинги тўғри йўлдаги халифаларнинг йўли» дедилар. Шундай экан, бундай ҳолатларда биз ақидамизни, ибодатларимизни, ахлоқимизни ва йўлимизни тушунмоқчи бўлсак, ушбу ҳақиқий бўлган асосга доим қайтиб туришимиз лозим бўлади. Мусулмон киши то нажот топган тоифага мансуб эканлигига амин бўлмагунича ҳар бир аҳком ва заруратларни тушуниши учун солиҳ салафларимиз йўлига қайтишдан бошқа иложи йўқдир. Мана шу ерда ўтмишдаги ва ҳозирги даврдаги кўпгина тоифалар юқоридаги оят далолат қилган нарсага, фирқаланиш ҳақидаги ва тўғри йўлдаги халифалар ҳақидаги ҳадисларнинг маъноларига эътибор бермай адашиб кетдилар. Бу билан улар, ўзларидан олдингилари каби, Китобу Суннат ва солиҳ салафларимиз йўлидан бурилиб кетишди. Ана шу бурилиб кетган тоифаларга қадимги ва замонавий ҳаворижлар ҳам киради.
Куфрда айблаш фитнасининг асоси – ҳозирги замонда ҳам, балки бир неча замонлар давомида ҳам – улар доим қайтариб турадиган:
«Ким Аллоҳ нозил қилган Дин билан ҳукм юритмаса, ана ўшалар кофирлардир» (Моида: 44), ояти бўлади. Улар бу оятни чуқур тушунмасдан хулоса қилишади ва аниқ илмсиз равишда келтиришади. Барчамизга маълумки, бу оят қайтарилади ва унинг охири уч хил лафз билан келади:
«… ана ўшалар кофирлардир» (Моида: 44),
«… ана ўшалар золимлардир» (Моида: 45) ва
«… ана ўшалар фосиқлардир» (Моида: 47). Бу оятларнинг биринчи лафзидаги: «ана ўшалар кофирлардир» иборасини далил сифатида келтирадиганларни тамоман жоҳиллиги шундан иборатки: улар шариат, яъни Қуръон ва Суннат матнларидаги «куфр» сўзи қаерда ва қандай ишлатилишини ҳеч бўлмаганда баъзисини билишмайди. Улар оятдаги бу лафздан мурод диндан чиқиш ва бундай «куфрга кирган» шахс билан Исломдан ташқарида бўлган мушриклар, яҳуд ва насоролар ўртасида ҳеч қандай фарқ йўқ, деб ўйламасдан хулоса қилишади. Ҳолбуки, Қуръон ва Суннатнинг тилида «куфр» сўзи ҳар доим ҳам улар қайтараётган ва ўзларининг хато тушунчаларига эрк бераётган нарсани англатмайди. Чунки «Кофирлар» сўзи фақат бир маънони англатмаслиги жиҳатидан бошқа икки лафз – «золимлар» ва «фосиқлар» билан бир хил мақомдадир. Албатта золим ва фосиқ деб сифатланган киши диндан чиқди деб айтиш лозим бўлмаганидек, худди шундай кофир деб номланган кимсага ҳам бу тегишлидир. Бир сўзнинг бундай фарқланишига (араб) тили, ҳамда Қуръони Карим тили бўлмиш араб тилида нозил бўлган шариат далолат қилади. Шунинг учун ҳам мусулмонлар устидан – улар ҳокимлар бўладими, ёки уларнинг тобеълари бўладими – ҳукм чиқармоқчи бўлган ҳар бир кишига Китоб ва Суннатнинг кенг илми ва солиҳ салафлар йўлининг нурида бўлишлиги лозим бўлади. Китобу Суннатни ва улардан келиб чиқадиган масалаларни араб тили ва адабиётини дақиқ, яъни нозик тафсилотларини эгалламасдан туриб тушуниш мумкин эмас. Агар толиби илмнинг араб тилини билишлигида камчилиги бўлса, унга бу камчилигини тўлдирадиган нарсалар ичида ўзидан олдин ўтган ва айниқса, яхшилик билан гувоҳлик берилган уч авлод¬ (салаф) имомлари ва олимларига мурожаат қилишлиги шарт бўлади.
Энди (муҳокама қилинаётган):
«Ким Аллоҳ нозил қилган Дин билан ҳукм юритмаса, ана ўшалар кофирлардир» оятига қайтсак. Бу оятдаги «куфр» дан нима тушунилади? Диндан чиқишми? Ёки бошқа нарсами?
Мен (Албоний) айтаманки: ушбу оятни дақиқ тушунишдан бошқа иложи йўқдир, чунки бу ерда «куфр» сўзидан мурод Исломнинг баъзи ҳукмларидан чиқиш бўладиган амалий куфрдир. Бу тушунчамизни ушбу умматнинг олими ва Қуръон таржимони бўлган Абдуллоҳ ибн Аббос, розияллоҳу анҳумо, тасдиқлайди. Юқорида айтилган адашган тоифалардан бошқа ҳамма мусулмонлар бу кишини Қуръон тафсирида беназир имом эканлигига муттафиқдир. Худди биз бугун эшитаётганимиздек, ўша пайтда ҳам одамлар бу оятни саёз равишда, тафсилотсиз тушунишаётганини бул зот эшитган бўлса керак. Шунинг учун у киши, Аллоҳ ундан рози бўлсин: «Бу сизлар тушунган куфр эмас» деб, ҳамда: «Бу диндан чиқарувчи куфр эмас» ва яна: «Бу (ҳақиқий, катта) куфрдан паст турган куфрдир» деб айтди. Бу билан Ибн Аббос мўминлар амири Али розияллоҳу анҳуга қарши чиққан ҳаворижларни назарда тутган бўлса керак. Улар бу (қарши чиқиш)нинг натижасида эса мўминларнинг қонини тўкишди ва мушрикларга қилмаган ишларини (мўминларга) қилишди. Шунинг учун ҳам (Ибн Аббос): «Иш улар айтаётгандек ёки ўйлаётгандек эмас, балки бу фақатгина (катта) куфрдан паст турган куфрдир» деди.

Quote:Бу саҳиҳ асарга аллома қилган таҳрижини қаранг: («Силсилятул-аҳадисис-саҳиҳа») 6-ж., 109-с., №2552.

Бу сўзлар ушбу оят тафсирига Қуръон таржимонининг қисқа ва равшан жавобидир ва бу шундай ҳукмки, мен юқорида айтиб ўтган шариат матнлари (Қуръон ва Суннат)ни ундан бошқаси билан тушуниш мумкин эмас.

Quote:Шайх Ибн ал-Усаймин аллома Албонийнинг ушбу сўзларига таълиқ сифатида қуйидагиларни айтди: Шайх Албоний далил сифатида Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан бўлган асарни келтирди. Ушбу асарни қабул қилган бошқа олимлар ҳам шундай қилишган. Унинг санади ҳақида айримлар баъзи гапларни гапиришган бўлса ҳамки, улар бу асарни унинг саҳиҳлиги ва кўпгина шаръий матнларга мувофиқ келгани учун қабул қилишгандир. Дарҳақиқат, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: «Мусулмонни сўкиш – фосиқлик, у билан жанг килиш эса – кофирликдир». Шу билан бирга мусулмон билан жанг қилиш Аллоҳ Таолонинг қуйидаги сўзларига биноан диндан чиқармайди:
«Агар мўминлардан бўлган икки тоифа (ўзаро) урушиб қолса, дарҳол уларнинг орасини ислоҳ қилинглар. Агар улардан бири бошқасига тажовуз қилса, сизлар тажовуз қилган (тоифа)га қарши то Аллоҳнинг амрига қайтгунича уруш қилинглар. Агар қайтса, бас, ўрталарини адолат билан ислоҳ қилинглар. Одил бўлинглар! Зеро, Аллоҳ одилларни яхши кўради. Мўминлар ҳеч шак-шубҳасиз оға-инидирлар. Бас, икки оға-инингизнинг орасини ислоҳ қилинглар. Аллоҳга тақво қилинглар, шояд раҳм қилинсангизлар» (Ҳужурот: 9-10). Аммо куфрда айблаш фитнасига йўлиққан кимсаларни бу қониқтирмагани учун, улар: «Бу асар қабул қилинмайди ва Ибн Аббосдан эканлиги саҳиҳ эмас» дейишни бошлайди. Уларга айтиладики: «Қандай қилиб қабул қилинмас экан?! Ваҳоланки, ҳадис илмида сизлардан улуғроқ, афзалроқ ва билимдонроқ одам уни қабул қилган бўлса ҳам сизлар қабул эмас дейсизларми? Шайхул-ислом Ибн Таймия, Ибн ал-Қоййим ва улар каби бошқа буюк алломалар уни қабул қилишгани ва уни келтириб нақл қилишгани бизларга етарли. Бу асар саҳиҳдир. Кейин, иш сизлар айтаётганингиздек: яъни, бу асар Ибн Аббосдан эканлиги саҳиҳ эмас ҳам дейлик. Бироқ бизда бошқа шаръий матнлар борки, улар «куфр» сўзи мутлақ лафзда келиб, ундан мурод эса диндан чиқиш эмаслигини исботлайди. Худди юқорида айтилган оят ва Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қуйидаги ҳадислари каби, айтадиларки: «Инсонларда икки амал куфрдир: насаб билан таъна қилиш ва маййитга (норози бўлиб, дод-вой солиб) йиғлаш». Бу амаллар эса диндан чиқармаслигида ҳеч қандай қаршилик йўқ. (Юқорида) айтилганидек, яъни шайх Албоний, Аллоҳ уни муваффақ қилсин, айтганидек илмнинг камлиги ва шаръий қоидаларни тушунишдаги камчилик ушбу залолатга олиб келади. Шу билан бирга яна бир нарса залолатга бошлайдики, у ҳам бўлса – ёмон хоҳиш-ниятки, у эса албатта бузуқ тушунчага олиб келади. Чунки агар инсон бир нарсани хоҳлаб ният қилса, бундан у тушунчасини ушбу хоҳишга тўғрилаши ҳам келиб чиқади. Кейин эса у Қуръон ва Суннат матнларини ушбу (тушунча-эътиқод)га мувофиқ равишда ўзгартиради. Олимлар орасида маълум ва машҳур коидалардан бирида: «Далил келтириб, сўнгра эса эътиқод қилиш» дейилган, аммо «эътиқод қилиб, кейин унга далил келтириб, кейин эса адашиш» эмас. Шунинг учун ҳам бу (залолат)нинг уч сабаби бор: шаръий илмнинг камлиги, шаръий қоидаларни тушунишдаги нуқсон ва ёмон хоҳиш-ният устига қурилган бузуқ тушунчадир.

Яна Қуръон ва Суннатнинг кўпгина матнларида «куфр» сўзи зикр қилинган бўлиб, буларнинг ҳаммасини ҳам диндан чиқариб юборадигани деб тушунмаслик керак.

Quote: Фазилатли шайх Ибн ал-Усаймин сўровчининг саволига жавоб бериб қуйидагиларни айтди: «... ана ўшалар кофирлардир» оятидан катта куфр тушунилади деб, шарҳига эса: «Агар куфр сўзи мутлақ келса, фақатгина катта куфр назарда тутилади» деган сўзни Шайхул-Ислом Ибн Таймияга нисбат бериш нотўғри тушунчадир. Ваҳоланки, бу оятнинг ўзида ҳам (бу иш) «куфр» дейилмаган (балки «кофирлар» сўзи ишлатилган). Бу ҳақда Шайхул-Ислом раҳимахуллоҳнинг бошқа сўзлари саҳиҳ эканлиги маълум бўлиб, унда: «муъарраф» (алиф-лом билан келган) «ал-куфр» сўзи билан «мунаккар» (алиф-ломсиз) «куфр» сўзини ўртасида фарқланиш мавжуд. Энди сифат («кофирлар»)га келсак, тўғриси шуки: «Улар кофирлардир» («ал-каафируун» ёки «каафируун») деб, уларга сифатланиш таърифи берилганлигига асосланамиз ва бу диндан чиқарувчи куфр эмас дейишимиз керак бўлади. Чунки ишни ўзини сифатлаш билан ишнинг бажарувчисини сифатлаш орасида фарқ бор. Бинобарин, биз ушбу оятга бўлган тафсиримиз асосида ҳукм чиқарамиз: Аллоҳ нозил қилган Дин билан ҳукм юритмаслик диндан чиқарувчи куфр эмас, чунки бундай ҳукм қилувчи (фақатгина) тўғри йўлдан чиққан ҳисобланади. Бу ўринда бошқасидан қонун олиб ўз давлатида жорий қилган киши билан ўзи қонун чиқариб амалга оширадиган одам орасида фарқ йўқ. Муҳим бўлган нарса шуки: бу қонун самовий қонунга тескарими ёки йўқми? - дейилган.

Масалан, «Саҳиҳайн»да Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан бўлган ҳадисда у киши айтадики: «Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: «Мусулмонни сўкиш фосиқликдир, у билан жанг қилиш эса кофирликдир». Бу ердаги «куфр»дан мурод тоатдан чиқиш бўлган гуноҳдир. Лекин одамлар орасида баён қилишда энг уста бўлган Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «зажр» (урушиб бериш)да муболаға қилиб: «у билан жанг қилиш куфрдир» дедилар.
Бошқа бир жиҳатдан, бу ҳадиснинг биринчи қисмидаги: «Мусулмонни сўкиш фосиқликдир» сўзларини юқорида келтирилган оятларнинг учинчи лафзидаги:
«Кимки Аллоҳ нозил қилган Дин билан ҳукм юритмаса, ана ўшалар фосиқлардир» (Моида: 47), маъносида тафсир қилсак бўладими?
Жавоби: Баъзан бу фосиқлик диндан чиқарувчи «куфр» сўзи билан, баъзан эса диндан чиқармайдиган «куфр» сўзи билан маънодош бўлади. Бу ҳолда Қуръон таржимони айтгани каби: «(Катта) куфрдан пастроқ куфр» бўлади. Ушбу ҳадис «куфр» сўзи айнан шу маънода ҳам бўлиши мумкинлигини тасдиқлайди, чунки Аллоҳ Азза ва Жалла бундай деган:
«Агар мўминлардан бўлган икки тоифа (ўзаро) урушиб қолсалар, дарҳол уларнинг орасини ислоҳ қилинглар. Агар улардан бири бошқасига тажовуз қилса, сизлар тажовуз қилган (тоифа)га қарши то Аллоҳнинг амрига қайтгунича уруш қилинглар» (Ҳужурот: 9). Роббимиз Азза ва Жалла ҳақ тоифага тажовуз қилган гуруҳни зикр қилиб, тажовузкор гуруҳнинг кофирлиги ҳақида ҳукм чиқармади. Ваҳоланки, ҳадисда: «… у билан жанг қилиш кофирликдир» дейиляпти. Демак, мусулмон билан жанг қилиш (катта) куфрдан кичикроқ бўлган куфрдир. Бу эса худди Ибн Аббос олдинги оятнинг тафсирида айтган сўзлари кабидир. Мусулмонни мусулмон билан урушиши тажовуз, зўравонлик, фисқ ва куфр бўлиб, бундан «куфр» амалий ва эътиқодий куфр бўлишлиги келиб чиқади. Мана шундан ушбу сўзни дақиқ фарқлаш жорий бўлган. Бунинг баёни ва изоҳини ҳақли равишда ўз зиммасига шайхул-ислом Ибни Таймия раҳимаҳуллоҳ олган. Ундан сўнг буни зиммасига унинг содиқ шогирди Ибн ал-Қоййим ал-Жавзия олди. Чунки куфрни бундай фарқлаш байроғини кенг қамровли ва қиска сўзлар билан Ибн Аббос кўтарган бўлса, бу икки (олим) эса ушбу фарқлашга эътибор қаратиш ва уни қайтариб туриш фазилатига эга бўлишди. Ибни Таймия, раҳимаҳуллоҳ, ва унинг шогирди ва соҳиби Ибн ал-Коййим ал-Жавзия эътиқодий куфр билан амалий куфрнинг орасини ажратиш лозимлиги ҳақида доим такрорлаб келишган. Акс ҳолда эса мусулмон киши ўзи билмаган ҳолда қадимги ҳаворижлар ва уларнинг баъзи янги шериклари йўлиққани каби, мусулмонлар жамоасидан чиқиб кетиш фитнасига йўлиқиб қолади.
Хулоса: Дарҳақиқат, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «… у билан жанг қилиш эса куфрдир» деган сўзлари мутлақ диндан чиқишни англатмайди. Бу борадаги ҳадислар жуда кўп бўлиб, уларнинг мажмуи юқоридаги оят ҳақида чегараланган тушунчасида қотиб қолган ва уни эътиқод куфри деб тафсир қилишни лозим қилганларга қарши қатъий далил бўла олади. Бинобарин, ҳозирги вақтда бизга ушбу ҳадис етарли, чунки у мусулмон кишининг ўз биродари билан бўлган жангни эътиқодий куфр эмас, балки амалий куфр маъносида эканлигига ҳал қилувчи далилдир.
Энди такфир жамоати ёки улардан келиб чиққанларга қайтсак. Улар «куфр» ва «диндан қайтиш» сўзларини ҳокимларга, у (ҳоким)ларнинг қўл остида яшовчиларга, у (ҳоким)ларнинг бошқарувига кирганларга ва у (ҳоким)ларнинг вазифасини бажарувчиларга нисбатан мутлақ тарзда ишлатишади. Бу эса уларнинг «катта гуноҳ қилганлари сабабли кофир бўлишди» деган бузуқ тушунчага асосланганлидир.

Quote:Шайх Ибн ал-Усаймин: «Бундан Аллоҳнинг паноҳига қочамиз» деди.

Эслатиш ва ҳикоя қилиб бериш фойдали бўлган ишлардан бири менинг «такфир жамоати»да бўлган баъзи шахслар билан бўлган учрашувимдир. Кейин эса Аллоҳ Азза ва Жалла уларни ҳидоят қилди.
Мен уларга айтдим: Сизлар ҳокимларни кофирликда айблаяпсизлар. Лекин нима учун масжидларнинг имомлари, даъватчилари, муаззинлари ва хизматчиларини ҳам кофирликда айблаяпсизлар? Нима сабабдан мадрасалар ва бошқа ерлардаги шаръий билимлар берадиган устозларни кофирликда айблаяпсизлар?
Улар: Чунки булар Аллоҳ нозил қилганидан бошқа нарса билан ҳукм юргизаётган ҳокимларнинг ҳукмларидан рози бўлишяпти, деб жавоб беришди.
Мен айтаман: Агар бу ризолик Аллоҳ нозил қилган нарсадан бошқа нарса билан ҳукм қилишга бўлган қалб розилиги бўлса, унда амалий куфр эътиқодий куфрга айланади. Қайси бир ҳоким Аллоҳ нозил қилган нарсадан бошқа нарса билан ҳукм юргизаётганида ҳозирги асрда бу ҳукм лойиқ деб ҳисоблаб, шу билан бирга Қуръон ва Суннатдаги шаръий ҳукм лойиқ эмас деб эътиқод қилса, унда шак-шубҳасиз у ҳоким фақатгина амалий куфр билан эмас, балки эътиқодий куфр билан ҳам кофир бўлади. Кимки бунга рози бўлиб, буни эътиқод қилиб олса, у ҳам шу (эътикодий куфр)га йўлиқади.

Quote:Аллома Албоний (кейинчалик) ушбу изоҳни киритди: «Мана шулардан сўнг ҳам анави одамлар бизларга «ҳозирги замоннинг муржиалари» деган лақаб қўйишяпти!» Таржимон изоҳи: Муржиалар – гуноҳлар иймонга зиён етказмайди деб эътиқод қилувчи тоифа.

Кейин мен уларга айтдим: Биринчидан, сизлар Ғарбнинг куфр қонунлари билан ҳукм юритаётган ҳамма ҳокимлар, ёки уларнинг катта қисмидан Аллоҳ нозил қилган Диндан бошқаси билан ҳукм юритиши ҳақида сўралса, улар албатта: «Чунки бу қонунлар билан ҳукм юритиш ҳозирги замонда ҳақ ва энг тўғри (йўл)дир, ва Ислом бўйича ҳукм юритиш мумкин эмас» деган жавобни беришади, - деб аниқ айтолмайсизлар. Чунки бундай қилишса, шубҳасиз ҳақиқий кофир бўлишади.
Энди уларнинг қўл остидаги тобеъларига келсак, улар ичида олимлар, солиҳ кишилар ва бошқалар ҳам бор. Қандай қилиб уларни фақатгина мана шу ҳукумат остида яшаётганликлари учун кофирга чиқарасизлар? Бу ҳукумат уларни қандай бўлса, сизларни ҳам шундай қамраб олгандир. Лекин сизлар анавиларни кофир-муртад дея эълон қилиб, Аллоҳ нозил қилган Дин билан ҳукм юритиш вожиб деяпсизлар. Сўнгра эса ўзларингизни оқлаш учун: «Шаръий ҳукмга фақатгина хилоф қилишнинг ўзи, мана шу мухолиф киши ҳақида диндан чиқди дейишни вожиб қилмайди», деяпсизлар! Бу эса сизлардан бошқалар айтаётган сўзнинг айнан ўзидир. Сизлар фақатгина (уларнинг сўзларига) ўша одамларнинг кофирлиги ва муртадлигини ноҳақ равишда қўшиб қўйяпсизлар холос.
Яна у «жамоа»дагиларнинг хато ва залолатини тушунтирадиган саволлар жумласидан, уларга қаратилган қуйидаги савол ҳам бор: Аллоҳдан бошқа ҳақ илоҳ йўқлигига ва Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Унинг Пайғамбари эканлигига гувоҳлик бераётган, намоз ўқиётган кишини қачон диндан чиқиши ҳақида ҳукм чиқарилади? Бир марта (ҳукм чиқарса) кифоями? Ёки унинг муртад эканлигини эълон қилиш шартми?!
Дарҳақиқат, улар бу саволнинг жавобини билмайдилар ва тўғри йўлга эргашмайдилар. Биз уларга қуйидагича мисолни келтиришга мажбурмиз. Айтамизки: Бир қози борки, у шариат бўйича ҳукм чиқаради. Бу эса унинг одати ва қоидаларидандир. Аммо бир марта ҳукм чиқарганида қадами қоқилди ва шариатга хилоф ҳукм чиқариб ҳақни золимга берди, мазлумга эса уни тақиқлаб қўйди. Бу ерда у Аллоҳ нозил қилгандан бошқаси билан ҳукм юритгани аниқдир. Бунда уни диндан чиқиб кофир бўлди, дейсизларми?
Сизлар: Йўқ, чунки бу бир марта содир бўлди, дейишингиз мумкин.
Унда биз яна айтамизки: Бу ҳукм иккинчи марта содир бўлди, ёинки у бошқа бир ҳукм чиқариб яна шариатга хилоф иш қилди. У кофир бўладими? Кейин биз уларга қайтара бошлаймиз: «Уч марта, тўрт марта бўлди. Қачон уни, кофир бўлди, дея оласизлар?» Улар ҳеч қачон шариатга хилоф бўла туриб, диндан чиқармайдиган ҳукмларнинг чегарасини айтолмайдилар.
Шунингдек, улар бунинг акси бўлганда эди ушбу (кофирга чиқариш)ни тўлиқ қила олишарди. Агарда биринчи ҳукмнинг ўзидаёқ у Аллоҳ нозил қилганидан бошқаси билан ҳукм юритишни яхши, яъни ҳалол санаса ва шариат ҳукмини таҳқирлагани аниқ ва равшан бўлса, унда шу заҳоти унинг муртадлиги ҳақидаги ҳукм биринчи марта содир бўлганидаёқ тўғри бўлади.
Бунинг аксида эса, агар у шариатга хилоф қилиб кўпгина қарорларида ўнлаб ҳукмларни чиқарганини кўрсак, ва: «Нега Аллоҳ Азза ва Жалла нозил қилганидан бошқаси билан ҳукм чиқардинг?» деганимизда, у жавоб тариқасида: «Мен ўзим учун қўрқдим» ёки, масалан: «Пора олдим», деса. Унда ҳукмлар сони жиҳатидан бу ҳолат (юқоридаги) биринчи ҳолатдан кўра ёмонроқ бўлади. Лекин шу билан бирга биз токи у қалбидаги нарсани, яъни Аллоҳ нозил қилган ҳукмни нотўғри деб ҳисоблашини изҳор қилмагунича, унинг куфри ҳақида гапира олмаймиз. Фақатгина (изҳор) қилганда, унинг кофир-муртадлигини айта оламиз.
Умумий хулоса шуки, куфр зулм ва фисққа ўхшаб икки турга бўлинишлигини билиш жуда зарурдир:
Диндан чиқариб юборадиган куфр, зулм ва фисқ. Бу эса қалбида бу ишларни ҳалол деб эътиқод қилиши (истиҳлол қалбий)га тааллуқлидир.
(Уларни) диндан чиқармайдиган иккинчи тури эса амал билан ҳалол санаш (эътиқодий бўлмаган истиҳлол амалий)га боғлиқдир.
Барча гуноҳлар борки, айниқса ҳозирги замонда тарқалганлари: рибо, зино, маст қилувчи ичимликлар ичиш ва бошқалари амалий куфрдир. Биз бу (ишларни қилаётган) осийларни фақатгина гуноҳ қилганлари учун ва бу ишни амалда ҳалол санаганлари учун кофирликда айблашимиз мумкин эмас. Лекин бизга улар аниқ ва ишонч билан Аллоҳ ва Унинг Росули ҳаром қилган ушбу нарсаларни қалбларининг ичидан ҳаром деб санамаётганликлари аён бўлса, (шунда уларни кофирликда айблашимиз мумкин бўлади). Биз уларга қалби бу тескариликка учраганини билгандагина, кофир-муртад деган ҳукм чиқарамиз. Бироқ буни аниқ билмасак, бизга уларни куфрда айблашга йўл йўқдир, чунки биз Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мана бу сўзларидаги ваъидга учрашимиздан қўрқамиз: «Агар бир киши ўз биродарига: «Эй кофир» деса, иккаласидан бири шу (куфр) билан қайтади» дедилар. Бу маънодаги ҳадислар кўп ривоят қилинган. Мен далил сифатида қадри улкан бўлган бир ҳадисни эслатиб ўтаман. У ҳам бўлса мушриклардан бири билан урушган саҳобий қиссаси бўлиб, ўшанда мушрик қиличнинг зарбаси остида турганини кўрганидан сўнг: «Аллоҳдан бошқа ҳақ илоҳ йўқ деб гувоҳлик бераман» деди. Лекин у саҳобий бунга эътибор бермасдан уни ўлдириб қўйди. Бунинг хабари Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб борганида, ул зот у (саҳобийнинг иши)ни қаттиқ инкор қилдилар. Шунда саҳобий ўзини оқлаб, ўша мушрик фақат ўлимдан қўрқиб ўша сўзларни айтганини сабаб қилди. Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жавоблари эса: «Ахир сен унинг қалбини ёриб кўрдингми?!» бўлди. Бу ҳадисни Бухорий ва Муслим Усома ибн Зайд розияллоҳу анҳудан ривоят қилишган.
Шундай қилиб, эътиқодий куфрнинг оддий амалга асос бўлган алоқаси йўқ , аммо унинг қалбга катта боғлиқлиги бордир.

Quote:Ушбу сўзларига изоҳ бериб Албоний шундай деди: Амаллар ичида шундайлари ҳам борки, уларни қилган киши эътиқодий кофир бўлади. Чунки улар куфрни сўз билан ифода қилиш ўрнига ўтади ва унинг кофирлиги ҳақида қатъий, ҳамда аниқ далолат қилинади. Масалан: Қуръонни била туриб қасд билан оёқ-ости қилиш.

Бинобарин, биз фосиқ фожир, ўғри, зинокор, рибохўр ва шу каби шахсларнинг қалбидаги нарсасини – токи уларнинг сўзлари ичидагисини бизга билдирмагунча – била олмаймиз. Аммо унинг иши шариатга хилоф қилишликка асослангани учун биз унга: сен фосиқлик қилдинг ёки фожирлик қилдинг, деймиз, лекин: кофир бўлиб динингдан қайтдинг демаймиз ва то бизга (ичидагиси) зоҳир бўлиб, Аллоҳ Азза ва Жалла олдида муртадлиги ҳақида ҳукм чиқаришда бизга оқлов бўлмагунича шундай қилинади. Сўнгра эса унга Исломда маълум бўлган ҳукм келади, у ҳам бўлса Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Ким динини ўзгартирса, уни қатл қилинглар» деган сўзларидир.
Кейин мен мусулмонларнинг ҳокимларини куфрда айбловчи сўзларини такрорлаётганларга айтдим ва буни айтишдан тўхтамайман ҳам:
Хўп, бу ҳокимларни кофир-муртад деб, уларнинг тепасида олий ҳукмдор бор ҳам дейлик. Ундай пайтда – ҳолат ҳам шундайки – бу олий ҳукмдор уларга (куфр иш қилгани учун) ҳад (шаръий жазо)ни ижро этиши керак бўлади. Келинг, баҳснинг мазмунини аниқлаштириш учун даъволарингизни тасдиқлаб ҳам кўрайлик, аммо сизлар ҳозирги вақтда амал қилиш нуқтаи назаридан бу ҳокимларнинг кофир-муртадлигидан қандай фойда олаяпсизлар? Ва нима ҳам қила оласизлар?!

Quote:Таржимон изоҳи: Яъни, аслида сизлар кофирга чиқарган ҳокимларнинг устидан уларнинг куфри учун жазосини уларнинг тепасида турувчи олий ҳукмдори ижро этиши керак бўлади. Шундай экан, ўша ҳокимларни кофирга чиқаришдан нима фойда бор?!

Агарда улар: Дўст тутиш (ал-вало) ва безор бўлиш (ал-баро) учун дейишса, унда айтамизки: дўст тутиш ва безор бўлиш қалбда ва амалда қўлдан келганича муҳаббат ва адоват қилиш билан боғлиқ бўлиб, уларнинг мавжуд бўлиши учун куфрни эълон қилиш ва муртадлик ҳақидаги ҳукмни ёйиш шарт қилинмайди. Ҳаттоки, дўст тутиш ва безор бўлиш бидъатчи, осий ва золимга ҳам тегишли бўлади.
Кейин мен бу одамларга айтаман: Кофирлар Ислом ерларининг кўпини босиб олишган ва биз, афсуски, яҳудийлар томонидан Фаластинни босиб олиниши каби фитнага йўлиққанмиз. (Аҳвол шундай бўлгач) сизлар ана у (куфрда айблаётган ҳоким)ларни нима ҳам қила оласизлар?! Охир-оқибатда эса ўша сиз уларни кофир деб гумон қилаётган ҳокимлар билан ёлғиз қоласизлар холос?!

Quote: Фазилатли шайх Ибн ал-Усаймин (рахимаҳуллоҳ) айтди: «Бу яхши сўзлардир, яъни мусулмонларнинг ҳокимларини куфрда айблаётганлар қандай фойда олишди? Улар шу (ҳоким)ларни даф қила оладими? Йўқ, қилолмайдилар. Яҳудийлар деярли эллик йил олдин Фаластинни босиб олишганди ва агарда бутун Ислом уммати, унинг арабу ажами, уларни ўша мақомидан даф қила олмаган бўлса, унда қандай қилиб бизни бошқараётган ҳокимларга қарши тилларимизга эрк бера оламиз? Биз биламизки, уларни даф қилолмаймиз, чунки бундай ишдан кейин дарҳол қонлар тўкилиб, моллар талон-тарож қилинади ва баъзан эса номуслар ҳам топталади. Бу билан натижага эриша олмаймиз. Хўш, у ҳолда бундан қандай фойда бор? Агарчи киши ўзи ва Роббиси орасидаги эътиқодида ўша ҳокимлар орасида ҳақиқатан диндан чиққан кофирлари бор деб ҳисобласа ҳамки, буни эълон қилиб тарқатиши билан фитнанинг аланга олишидан бошқа қандай фойдаси бор? Шайх Албонийнинг бу сўзлари жуда гўзалдир. Аммо куфр ҳақида ҳукм фақатгина бу (Аллоҳ нозил қилганидан бошқаси билан ҳукм қилиш)ни ҳалол санаса чиқарилади деган масалада биз у киши билан келишмаймиз. Чунки бу масала назар солишликни талаб қилади. Биз айтамизки: Агарда бир киши Аллоҳ нозил қилгани билан ҳукм қила туриб ҳам, Аллоҳдан бошқасини ҳукми яхшироқ деб эътиқод қилса у кофир бўлади ва унинг куфри эътиқод куфри бўлади.

Шундай экан, бу мавзуни четда қолдириб, мусулмон ҳукуматининг асоси бўлган қоидани тадбиқ қилишдан бошланглар. Бу иш эса Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам йўлига эргашиш билан бўлади. Бу шундай йўлки, унинг устида ул зот ўз асҳобларини тарбия қилиб, унинг низоми ва асосларида уларни ўстирдилар...
Аллоҳ Таоло:
«У (Аллоҳ) – гарчи мушриклар ёқтирмасаларда – Ўз Росулини Ҳидоят ва Ҳақ Дин билан барча динлардан устун қилиш учун юборган Зотдир» (Саф: 9), деган. Дарҳақиқат, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг баъзи ҳушхабар берувчи ҳадисларида ҳам бу оят яқинда амалга ошишининг хабари берилган. Демак, мусулмонлар бу Қуръоний матн ва илоҳий ваъдани ҳаётда амалга ошира олишлари учун равшан ва тушунарли йўлдан юришлари керак ва бундан бошқа чоралари ҳам йўқ. Бу йўл мана бу (одам)ларнинг кофир-муртад деб гумон қилаётган ҳокимларга қарши ғазабини сочиш йўли бўладими? Бундан ташқари, бу гумонлари билан – у гумонлари эса хатодир – бирон иш қилиш қўлларидан келмайди. Хўш, унда ўша йўл қандай?
Шак-шубҳасиз, тўғри йўл шуки – у ҳақида Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам доимо такрорлаб, саҳобаларига ҳар хутбаларида эслатиб: «Энг яхши ҳидоят – Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳидоятидир» деганлар. Барча мусулмонлар, хусусан исломий ҳукуматга қайтиш ҳақида қайғураётганлар, бу ишда Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошлаган нарсадан бошлашлари керак бўлади. У ҳам бўлса, биз қисқагина икки сўз билан ифодалайдиган: «Тасфия (поклаш) ва тарбия»дир.
Шунинг учун биз мустаҳкам ва собит бир ҳақиқатни биламизки, ундан ҳокимларни куфр билан айблашда чуқур кетган кишилар ғафлатдадир ёки унга бепарводирлар. Чунки уларда фақатгина ҳокимларни кофир деб эълон қилишлик бўлиб, кетидан эса ҳеч вақо йўқдир. Аммо улар ҳокимларни кофирга чиқаришликда қайсарлиқ қилаверишади, сўнг эса улардан фитналар ва балолардан бошқа ҳеч нарса содир бўлмайди!!
Бу одамлар сабабли охирги йилларда (турли) воқеалар содир бўлди: Маккаи Ҳарамдаги фитнали воқеъадан бошлаб, то Мисрда бўлган фитна, яна (Миср ҳокими Анвар) Саадатнинг ўлдирилиши ва ниҳоят Сурияда, энди бўлса Мисрда ва Жазоирдаги фитналар бунга мисолдир. Ҳар кимга эса кўриниб турган нарса шуки: бу фитналар ва балолар сабабли айбсиз мусулмонлар қонини хор қилиниши кўпгина бахтсизлик ва фалокатларга олиб келди.
Буларнинг барчаси ўша одамларнинг кўпчилиги Китобу Суннат матнларига хилоф иш қилганликлари сабабидандир. Бу матларнинг асосийси:
«Дарҳақиқат, сизлар учун – Аллоҳ ва Охират Кунидан умидвор бўлган ва Аллоҳни кўп эслаганлар учун – Аллоҳнинг Росулида гўзал ибрат-намуна бордир» (Аҳзоб: 21), оятидир. Агарда биз фақатгина сўзда эмас, балки ҳақиқатдан ҳам Аллоҳнинг ҳукмини ерда ўрнатмоқчи бўлсак, ўша биз уларга қарши урушиш у ёқда турсин, ҳатто уларга юзма-юз бўлишга ҳам қодир бўлмаган ҳокимларни кофирликда айблашдан бошлаймизми? Ёки албатта Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошлаган нарсадан бошлаймизми? Шак-шубҳасиз, бунинг жавоби: «... сизлар учун Аллоҳнинг Росулида гўзал ибрат-намуна бордир». Аммо Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам нимадан бошладилар?
Илмнинг ҳидини сезган ҳар қандай киши ўз эътиқодида аниқ биладики, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам улар ҳақни қабул қилишга мойил деб ўйлаган алоҳида шахсларни даъват қилишдан бошлаганлар. Кейин ул зотнинг чақириғига ўша саҳобалар ижобат қилишди. Бу эса сийратдан маълумдир. Сўнгра мусулмонлар Маккада азоблар ва қийинчиликларга йўлиқишди. Кейин биринчи ҳижратга, сўнгра эса иккинчи ҳижратга бўлган буйруқ келди, токи Аллоҳ Азза ва Жалла Мадинаи Мунавварада Исломни мустаҳкам қилди ҳам. Сўнг ўша ерда тўқнашувлар, кейин эса мусулмонлар ва кофир (араб)лар билан бир томондан, яҳудийлар билан иккинчи томондан урушлар бўлди, ва ҳоказо.

Далил, Аллоҳ таолонинг ушбу қовлидир: «(Эй Макка аҳли), дарҳақиқат, Биз худди Фиръавнга (Мусо) пайғамбарни юборганимиз каби сизларга ҳам (агар бу ҳаёти дунёдан куфру исён билан ўтсангизлар қиёмат кунида) сизларнинг зиёнингизга гувоҳлик бергувчи бўлган бир пайғамбарни (яъни, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламни) юбордик. (Ўшанда) Фиръавн (Мусо) пайғамбарга итоатсизлик қилгач, Биз уни қаттиқ ушлаш билан ушладик (яъни, денгизга ғарқ қилиб юбордик)» (Музаммил: 15-16).
(Муаллиф раҳимаҳуллоҳнинг): «Далил», деган сўзларидан мурод, элчиларни жўнатишга далил Аллоҳ таолонинг ушбу қовлидир, деган маънода: «(Эй Макка аҳли), дарҳақиқат, Биз худди Фиръавнга (Мусо) пайғамбарни юборганимиз каби сизларга ҳам (агар бу ҳаёти дунёдан куфру исён билан ўтсангизлар қиёмат кунида) сизларнинг зиёнингизга гувоҳлик бергувчи бўлган бир пайғамбарни (яъни, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламни) юбордик. (Ўшанда) Фиръавн (Мусо) пайғамбарга итоатсизлик қилгач, Биз уни қаттиқ ушлаш билан ушладик (яъни, денгизга ғарқ қилиб юбордик)». Аллоҳ таолонинг: «Биз» деган қовлидаги кўплик олмошидан мурод Аллоҳ субҳанаҳу ва таолодир. Ушбу олмош ўзини катта-улуғ санаганда истеъмол қилинади. Аллоҳ таоло Азийм-Улуғ Зотдир.
«Юбордик», яъни, худди юқоридагидек улуғлик олмоши. «Юбордик», яъни, жўнатдик, ваҳий қилдик.
«Сизларга», яъни, эй жин ва инс тоифаси. Хитоб бутун инсониятга тааллуқлидир. Чунки ушбу Расул қиёматгача бўлган жамийки инсониятга юборилгандир.
«Бир пайғамбарни», яъни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламни.
«Сизларнинг зиёнингизга гувоҳлик бергувчи», яъни, қиёмат куни Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг ҳузурида сизларга рисолатни етказиб, ҳужжатни қоим қилгани(га гувоҳлик беради). Аллоҳ таоло шундай деди: «Токи бу пайғамбарлар (ўтганларидан) кейин одамлар учун Аллоҳга қарши ҳужжат бўлиб қолмаслиги учун пайғамбарларни (мўминларга жаннат ҳақида) хушхабар элтувчи ва (кофирларни дўзах азобидан) қўрқитувчи қилиб юбордик» (Нисо: 165). Қиёмат куни бирор киши: мен ибодат қилиш учун яратилганимни, менга нима вожибу нима ҳаром эканини билмагандим, деб айтолмайди. Чунки элчилар алайҳимуссалоту ва саллам (рисолатни) етказиб кетишган. Ушбу Муҳаммадий уммат ҳам уларнинг устида гувоҳлик беради. Аллоҳ таоло шундай деди: «Шунингдек, (яъни, тўғри йўлга ҳидоят қилганимиз каби), сизларни бошқа одамлар устида гувоҳ бўлишингиз ва пайғамбар сизларнинг устингизда гувоҳ бўлиши учун ўрта (адолатли) бир миллат қилдик» (Бақара: 143).
Ушбу уммат Аллоҳ азза ва жалланинг Китобида ўқиб-билганига биноан қиёмат куни ўтган умматлар устида, уларга жўнатилган элчилар Аллоҳнинг рисолатини етказишганига гувоҳлик беради. Чунки Аллоҳ таоло бизга олдинги умматлар ва уларга пайғамбарлари нималар дегани ҳақида қисса қилиб берди. Ушбу хабарларнинг барини на олдидан ва на ортидан ботил-путур етмайдиган, Ҳикматли ва Ҳамид-Мақталган Зот томонидан нозил қилинган Аллоҳ азза ва жалланинг Китобидан ўқиб билдик.
«Ва пайғамбар сизларнинг устингизда гувоҳ бўлиши учун», яъни, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўз умматлари устида, Аллоҳнинг ҳузурида, уларга ҳужжатни қоим қилиб, рисолатни етказиб, Аллоҳ йўлида насиҳат қилган эканларига гувоҳлик берадилар. Қиёмат куни бирор кишига: менга ҳеч нарса етиб келмади, огоҳлантирувчи келмади, деб айтишига ҳужжат йўқ. Ҳатто кофирлар ҳам жаҳаннамга улоқтирилишганда шуни эътироф этадилар. Аллоҳ таоло шундай деди: «Ҳар қачон (жаҳаннамга) бир тўда (кофир) ташланганида, унинг қўриқчилари улардан (кофирлардан): «Сизларга (ҳаёти дунёда) бирон огоҳлантиргувчи-пайғамбар келмаганмиди?», деб сўраганида Улар дерлар: «Ҳа, дарҳақиқат, бизларга огоҳлантиргувчи келган эди, (лекин бизлар уни) ёлғончи қилганмиз ва: «Аллоҳ (ҳеч кимга) ҳеч нарса нозил қилган эмас, сизлар фақат катта залолат-гумроҳликдадирсизлар», деганмиз»» (Мулк: 8-9). Демак, пайғамбарларга қарата: сизлар залолатда, деб, уларни ёлғончига чиқаришган.
Пайғамбарларни жўнатишликдан бўлган ҳикмат, бандаларга ҳужжатни қоим қилиб, Аллоҳ таоло Ўзи хоҳлаган кишини ҳидоятга бошлашидир. Демак, Аллоҳ таоло элчилар сабаб Ўзи хоҳлаган кишини тўғри йўлга бошлайди ва қайсарлик, инкор, ҳамда кибр қилганларга қарши ҳужжатни қоим қилади.
«Биз худди Фиръавнга (Мусо) пайғамбарни юборганимиз каби»: Фиръавн Мисрдаги золим подшоҳ бўлиб, ўзини Роб дея даъво қилганди. Фиръавн, Мисрдаги подшоҳларнинг лақаби бўлиб, бу ўринда назарда тутилган Фиръавн: ««Мен сизларнинг энг юксак Роббингизман», деди» (Нозиат: 24), дея рубубиятни даъво қилган подшоҳдир.
«(Ўшанда) Фиръавн (Мусо) пайғамбарга итоатсизлик қилгач», Аллоҳ таоло Ўзининг Китобида Мусо алайҳиссалом ва Фиръавн ўрталарида юз берган воқеларни бошидан охиригача қисса қилиб берганидек Фиръавн у кишига (иймон келтирмай) кофир бўлди.
«Биз уни қаттиқ ушлаш билан ушладик (яъни, денгизга ғарқ қилиб юбордик)», яъни, Аллоҳ таоло Фиръавн ва унинг қавмини денгизга ғарқ қилиб сўнгра жаҳаннамга киргазди: «Улар ўз хато-гуноҳлари сабабли ғарқ қилиниб, дўзахга киритилдилар» (Нуҳ: 25). Барзах ҳаёти улар учун жаҳаннамга айланди. Демак, бу охиратдан олдинги қабрдаги ҳолатдир. Қиёмат қоим бўлгунга қадар эрта-ю кеч оловга тутиладилар. Бу эса қабр азоби (ҳақ) эканига далилдир, Аллоҳ сақласин: «(Қиёмат) соати қойим бўладиган кунда эса (дўзах фаришталарига): «Фиръавн хонадонини энг қаттиқ азобга киритинглар», (дейилур)» (Ғофир: 46).
Азоб (улар учун) уч босқичдан иборат (бўлди):
Биринчи: Аллоҳ таоло бир лаҳзада уларни денгизга ғарқ қилиб, охиригача (бу дунёдан) ўчириб-супуриб ташлади.
Иккинчи: Улар Қиёмат қойим бўлгунга қадар барзахда азобланадилар.
Учинчи: Улар қиёматда қайта тирилтирилишгач энг қаттиқ азобга киритиладилар, Аллоҳ сақласин.
Шунингдек, кимда-ким Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга осийлик қилса, унинг оқибати Фиръавннинг оқибатидан-да аянчли бўлади. Чунки Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбарларнинг афзали эканлар, энди ким у кишига итоатсизлик қилса тортадиган азоби ҳам аянчли бўлади.
«Қаттиқ ушлаш билан ушладик», яъни, шафқат қилинмай. «Роббингиз (аҳли-эгалари) золим бўлган шаҳарларни ушлаганда, мана шундай ушлар. Унинг ушлаши-азоби аламли ва қаттиқдир» (Ҳуд: 102).
Ушбу оят Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламни бизга пайғамбар қилиб юбориши билан марҳамат қилганига далилдир. У кишини пайғамбар қилиб юборилишларидан мақсад, бизга ибодат (қилиш) йўлини ёритиб беришки, ким у кишига итоат қилса жаннатга, осийлик қилган эса жаҳаннамга киради. Худди Фиръавн оиласи ўзларига юборилган пайғамбар Мусо алайҳиссаломга итоатсизлик қилишганда жаҳаннамга кирганларидек.
Пайғамбарларнинг душманлари доим ушбу йўл ва тариқатни босиб ўтишган.

Куфрга тушган ҳар бир киши кофир бўлиб қолмайди. Унинг кофир бўлишлигидан тўсиб қоладиган монеъликлар бўлиши мумкин. Шунинг учун айтиладики: Баъзи мусулмон ҳокимларга қарши кўтарилган масалалар ҳақиқатда куфр масалаларидир. Аммо бирор кимса бу ҳокимга кофир ҳокимга қилинадиган муомалани қилиши мумкин эмас, токи унга ҳужжат барпо қилинмагунча. (Ҳужжат барпо қилишлик бу Унда куфрнинг шартлари топилмагунича ва (куфрдан тўсадиган) монеъликлар кетмагунича (уни кофирга чиқариш мумкин эмас).
Айтган сўзларимга далиллар:
Ибн Таймия роҳимаҳуллоҳ дедилар: «Ҳеч бир мусулмонни, ҳатто агар у хато қилса ёки адашса ҳам, унга ҳужжат барпо қилинмагунча, (ҳақ) йўл унга баён қилинмагунича кофирликда айблаш мумкин эмас. Кимнинг мусулмонлиги аниқ собит бўлса, шубҳа билан (ундан мусулмонлик) кетказилмайди. Фақатгина ҳужжат барпо қилинганидан кейин ва шубҳа кетказилганидан кейингина (кофирга ҳукм қилинади)» («Мажмуъ ул-фатава» 12/466).
Ибн Таймия роҳимаҳуллоҳ яна айтдилар: «Улар ҳар сафар уларни кўрганларида: «Ким бундай деса у кофирдир», дейдилар. Эшитувчи одам, бу сўз ҳар бир (куфр сўзни) айтувчига тегишли деган эътиқодда бўлиб қолади. Муайян бир шахсни кофирликда айблашдан тўсиб турадиган шартлари ва монеъликлари борлиги ҳақида ўйлаб кўришмайди ҳам. Умумий айтилган кофир деган ҳукм муайян шахсни кофирликда айблашни лозим қилмайди, токи шартлар топилмагунича ва монеъликлар кетмагунича. Буни далили шуки: Умумий куфр ҳукмларини айтган имом Аҳмад ва омма-кўпчилик уламолар бу сўзларни айтган муайян кишиларнинг аксарини кофирга чиқаришмаган» (Фатволар 12/487).
Албоний роҳимаҳуллоҳ айтдилар: «Ўзи мўминлардан бўлиб, кейин куфрга тушиб қолган ҳар бир киши кофир бўлавермайди ва куфр уни қамраб олмайди» (Саҳиҳ ҳадислар силсиласи, 3048-ҳадис ҳақида).
Ибн Усаймин роҳимаҳуллоҳ айтдилар: «Ҳар бир куфр амалини қилган киши ҳақиқатда кофир бўлиши учун монеъликлар кетишлиги зарур... Таъвил қилиш (бошқача маънода тушуниш) эҳтимоли бўлмаган очиқ куфр бўлиши шарт. Агар таъвил қилиш эҳтимоли бор бўлса, гарчи (бу ишни) биз куфр деб санасак ҳам, у ишни қилган одам кофир дейилмайди. Айтувчи билан айтилган нарсани ораси ажратилади, қилинган иш билан қилувчининг ораси ажратилади. Бир ишни қилиш фисқ ҳисобланади, аммо монеъликлар бўлгани учун у ишни қилган одам фосиқ бўлмаслиги мумкин. Бир ишни қилиш куфр ҳисобланади, аммо монеъликлар бўлгани учун у ишни қилган одам кофир бўлмаслиги мумкин. Фақат мана шу таъвил (шариат аҳкомларини нотўғри тушуниш) сабабидангина хаворижларнинг хуруж қилишлари (султонга қарши чиқишлари) умматга зарар етказди... Гоҳида киши ҳеч қандай шубҳасиз фисқ (гуноҳ) бўлган ишни қилиши мумкин, аммо буни билмаслиги мумкин. Унга айтсангиз: Эй биродар бу ҳаром! - десангиз, у: Аллоҳ ажрингизни берсин! – дейди. Шу билан тамом (уни фосиққа чиқариш шарт эмас). Шундай экан, қандай қилиб бирор кишига ҳужжатни барпо қилмасдан туриб, уни фосиқ дея оламан? Сен ишора қилган ўша араб ва мусулмон юртларининг раҳбарларининг баъзилари уларга ҳужжат етиб бормагани сабабидан узрли бўлишлари мумкин, ёки ҳужжат етган-у, аммо уларнинг олдида бу ҳужжатларни бошқача тушунтирган ва тўғри маъносидан бурадиганлар (дин арбоблари) бўлиши мумкин» (Ал-Бабул Мафтуҳ 3/125).