Батаҳқиқ, бу илм диндир, бас, динингизни кимдан олаётганингизга қаранг!

Аллома, ҳурматли шайх Муҳаммад ибн Ҳадий ал-Мадхалий ҳафизаҳуллоҳ

Барча мақтовлар оламлар Рабби Аллоҳга хос. Аввалги ва охиргиларнинг илоҳи, шериги йўқ, ёлғиз Аллоҳдан ўзга ҳақ илоҳ йўқ эканига гувоҳлик бераман. Пайғамбаримиз, имомимиз, йўл бошловчимиз, Раббимиз – оламлар Раббига йўлловчимиз, Унинг бандаси, элчиси, севиклиги ва ваҳийсига омонатдори Муҳаммад ибн Абдуллоҳ эканига гувоҳлик бераман. У кишига, аҳли оила, саҳобалари ва қиёмат кунигача уларга гўзаллик билан эргашганларга Аллоҳнинг саловат ва саломлари бўлсин.
Сўнг:
Эй биродарлар! Ушбу суҳбат мавзуси эшитганингиздекдир. Бу иш жуда муҳим иш бўлиб, солиҳ салафларимиз, Аллоҳ таоло уларни ўз раҳматига олсин ва улардан рози бўлсин, Аллоҳ таолога дин-диёнат деб билган ва Унга ибодат қилишган ушбу илмни қабул қилиб олишларида ана шу манҳаж узра юрдилар ва саломат қолдилар. Бидъат, ҳавои нафс, шубҳа ва фитналардан саломат қолдилар. Белгилари аниқ бўлган очиқ-ойдин йўл – ғазабга учраган ва (ҳақ йўлдан) тоймаганларга инъом қилган Аллоҳнинг тўғри йўлида юрдилар.
Бу динни қабул қилиб олишда ана шу йўлдан юрдилар. Натижада юришлари тўғри бўлди. Бу эса У жалла ва аъланинг ушбу қавлига амал қилган ҳолда: «Албатта, мана шу Менинг Тўғри Йўлимдир. Бас, шу йўлга эргашинглар! (Бошқа) йўлларга эргашмангизки, улар сизларни Унинг йўлидан узиб қўяр. Шояд тақво қилсангиз, деб сизларни мана шу нарсаларга буюрди» (Анъом: 153).
Аллоҳ азза ва жалланинг У Зотдан ҳидоят сўрашимизга буюрган йўли ягона. У ҳам бўлса Аллоҳ жалла ва аъла уларга инъом қилган йўлдир: «Пайғамбарлар ҳақ-рост иймон эгалари, шаҳидлар ва фақат яхши амаллар билан ўтган кишилар билан бирга бўлурлар. Улар эса энг яхши ҳамроҳлардир. Бу Аллоҳ томонидан бўлган фазлу-марҳаматдир. Аллоҳнинг ўзи етарли билгувчидир» (Нисо: 69-70).
Солиҳ салафларимиз, Аллоҳ улардан рози бўлсин, ушбу йўлдан юрдилар. Динни соф, тоза ҳолда олдилар. Бидъат ҳамда ҳавои нафс аҳлининг ҳавои нафс кирликлари билан ифлосланмадилар. Ҳавои нафс аҳлининг шубҳалари уларни юлиб кетмади. Залолатлари турли-туман бўлган залолат аҳлига эргашмадилар. Чунки улар ушбу Раббоний нидога ижобат қилган ҳолда эшитганингиз (Батаҳқиқ, ушбу илм диндир…) узра юрдилар: «Албатта, мана шу Менинг Тўғри Йўлимдир. Бас, шу йўлга эргашинглар! (Бошқа) йўлларга эргашмангизки, улар сизларни Унинг йўлидан узиб қўяр. Шояд тақво қилсангиз, деб сизларни мана шу нарсаларга буюрди» (Анъом: 153).
Фитналар юз берган аввалги дамдаёқ ушбу муборак суннатни йўлга қўйдилар. У ҳам бўлса ростгўй билан ёлғончини билишлари учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан нақл қилувчи ровийларнинг ҳолатини текшириш ва тафтиш қилишлик бўлиб, ростгўйнинг хабарини олардилар ҳамда ёлғончи ва айбланган кимсанинг хабарини ташлардилар. Сўнг фитна ва бидъатлар бўй кўтарганда одамлар минилмаган-(асов, инжиқ) ва миниладиган-(ўргатилган) туяни минган кезлари эшитганингиз ушбу иборани баралла айтдилар.
Асов ва миниладиган туяни минилишга ярайдиган киши ёки нарса билан минилишга ярамайдиган нарсага мисол қилдилар-(ўхшатдилар). Миниладиган туя эгаси (билан сафарга) жўнаб кетганда омон, ҳотиржам ҳолда юрадиган (қўлга) ўргатилган туя. Агар тезлашса унга зиёни тегмайди. Агар оҳиста юрса секинлашиб кетмайди ва унга зарар ҳам келтирмайди.
Миниладиган туя минишга ярайдиган қўлга ўргатилган туя. Асов туяга келсак, у ўргатилмаган туя бўлиб, минишга ярамайди. Чунки у тезлашса эгасининг белини синдиради. Агар юрса эгаси ундан ҳотиржам бўлмайди. Бу ҳайвонлар мисолида эди. У, динни нақл қилувчи ва муаллимлар (мисоли)да ҳамдир. Ва у «Саҳиҳ Муслим» муқаддимасида Абдуллоҳ ибн Аббоснинг сўзларида ворид бўлган. У киши розияллоҳу анҳу дедилар: «Одамлар асов ва қўлга ўргатилган туяни минган кезлари аҳли суннага қараб, уларнинг ҳадисини олардик. Бидъат аҳлига қараб, уларнинг ҳадисини олмасдик».
Буни Навф у кишига шундай деганда (айтдилар): «Сизга ажабланаман эй Расулуллоҳнинг амакиваччалари! Сизга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ҳадис айсам-у, менга назар ташламаётганингизни кўряпман?!»
Шунда у киши розияллоҳу анҳу унга мана бу сўзлари билан жавоб бердилар: «Агар бирор киши: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар, деса кўзларимиз у томон шошиларди ва қулоқларимизни унга динг қилардик. Одамлар асов ва қўлга ўргатилган туяни мингач…».
Бу эса ушбу асосни асл-у асос қилиб олишга очиқ далил. Зеро муаллим ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан нақл қилувчи, ҳамда Аллоҳ жалла ва аъланинг шариатини етказувчи, ё ушбу вазифага лойиқ, яроқли бўлиб, ундан ҳотиржам бўласиз ва у сизни Аллоҳнинг изни билан мақсадга саломат етказади. У қўлга ўргатилган туяга ўхшатилди. Нима учун? Чунки, унга машқ қилдирилган. Эгасини чарчатмайди. Суннат соҳиби дарҳақиқат, таълим олган. Илмни ўз эгалари ва асосларидан олди. Уларнинг қўлида таълим олди, худди улар ўз шайхларининг қўлида таълим олганларидек, то Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламгача. Унинг даҳшатидан ҳотиржам бўласиз, у томондан сизга ёмонлик келмайди. Асов туяга келсак, у ҳавои нафс ва бидъат аҳлининг мисоли. Улар сизни тезлатиб олиб кетадилар. Худди дайди, асов туя тезлаб кетгани каби. Сизни юқоридан улоқтириб юбориши мумкин. Натижада белингиз синади. Нега? Чунки у ҳозирлик кўрмаган. Илмни тўғри ҳосил қилиш билан қўлга киритмаган. Гарчи бир нарса ҳосил қилган бўлса-да, дарҳақиқат, у бидъатдан бўлган бирор нарсага ёпишган. Сизга тўғри йўл бошлаш билан йўлбошловчилик қилолмайди. Ана шу дамда икки ҳолатда ҳам ҳалокат бўлади. Ё илмни озлиги сабабли, ёки ҳавои нафс ва бидъатлар сабабли. У ҳалок қилади ва қулатади.
Шу ва шунга ўхшашлар сабаб тобеъинлар, Аллоҳ таоло уларни ўз раҳматига олсин, фитналар замонига аввалги юз берган кезларида етибоқ шу маънодаги ибораларни қўллаганлар. Лафзлари бир қанча ададда-(турлича) бўлсада маъноси бир. Бу бобдаги энг машҳури буюк тобеъин Муҳаммад ибн Сийрин, Аллоҳ таоло у кишини ўз раҳматига олсин ва у кишидан рози бўлсин, ва у кишидан кейин ҳидоят имомларидан кўпчилик қайтарадиган иборадир. Улар ичида лафзи турлича бўлса-да унга мувофиқ келадиган сўзни айтганлари бор. Аҳли суннанинг ўлкалари бир-биридан узоқ, юртлари бир-биридан йироқ бўлса-да, албатта, тил бириктириб олмаган ҳолда уларнинг сўзлари мувофиқ келади. Чунки булоқ бир, йўл бир. У ҳам бўлса эргашиш ва бидъат пайдо қилишдан ҳазир бўлиш.
Муҳаммад ибн Сийрин раҳимаҳуллоҳ томонидан фиқҳ ва самимийликка тўла ушбу гўзал сўз ворид бўлди. Ҳамда суннат ва ҳадис уламолари наздида жарҳ ва таъдил бобидаги биринчи қоидага айланди. Хабар нақл қилувчиларнинг ҳолини билиш билан хабарларда ишонч ҳосил қилишни унинг устига қурдилар. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган бу хабар ва ҳадислар Аллоҳга дин-диёнат дея эътиқод қилинадиган диндир. Бу дин эса фақат унга омонатдор бўлганлардан олиниши жоиз бўлади. Шунинг учун Ибн Сийрин: «Батаҳқиқ, бу илм диндир, бас, динингизни кимдан олаётганингизга қаранг!», деди. Бу «Саҳиҳ Муслим»нинг муқаддимаси. Уни бошқалар ҳам ривоят қилган. Шон-шуҳрат нуқтаи назаридан Муслим етарли «Батаҳқиқ, бу илм диндир, бас, динингизни кимдан олаётганингизга қаранг!»
У, айтиб ўтганимдек, икки томонни ўз ичига олади. Ровийларнинг ростгўйлик томони ҳамда ровийларнинг ҳавои нафс ва бидъатлардан саломат бўлиш томони. Ҳавои нафс ва бидъатлардан саломат эканликлари, бу бир томон, ёлғон ва у билан айбланишдан саломат эканликлари сабабли улардан (илм) олишга лойиқ бўлдилар. Натижада адолат аҳлидан бўлдилар. Адолат – динда тўғри-(устивор) бўлиш ва некахлоқлилик. Ровийнинг адолати, нақл қилувчининг адолати, муҳаддиснинг адолати. Хоҳлаганингизни айтинг. (У) динининг тўғри-(устивор)лиги. Бидъат доғидан саломат қолади. Некахлоқлилиги тўғри-(устивор) бўлиши. Бу билан фисқ доғидан саломат қолади. Ана шу вақт лойиқ бўлади. Унга иттибоъ-(суннатга эргашиш) бобида назар ташланади. У бидъатдан саломатми? Ва унга илм олишга лойиқ бўлиш бобида назар ташланади. У илм олиниш учун адолатлими? Ана шу дамда биз ундан илм оладиганлардан бўлади. У баднафс ёки ундай эмас эканига (қаралади).
Қуйида солиҳ салафларимиз раҳимаҳумуллоҳдан иккинчи қисмга далил келади. Дарҳақиқат, биз шу охирги вақтларда бир нарсани ёд олгану, бир қанча нарсалар ундан ғойиб бўлганлардан иборат илм борасида жавраётганлар ушбу асарни маккор йўл билан қайтараётганларини эшитяпмиз. У ҳам бўлса унинг маъносини чигаллаштириш. Бу қандай? Бу ривоят бобида, дейдилар. Яхши? Дарҳақиқат, ривоят қилиш тугади. Ривоят асри ниҳоя топди. Китобларда девон шаклига келтирилди. Тушунарлими? Демак, у сизлар хоҳлаётган кишиларга тушмайди.
Биз уларга: шошманглар, шошма-шошарлик қилманглар! Алҳамдулиллоҳким, аҳли суннанинг ўқдони далил ва асарлар билан тўла. Улар дин ва миллат уламолари. Улар барқарор, улар билимдонлар, Аллоҳ таоло уларни ўз раҳматига олсин ва улардан рози бўлсин. Бошқа қисмини эшитинглар: Имом Молик раҳимаҳуллоҳ, у кишидан Исмоил ибн Абу Увайс ривоят қилган асарда шундай деди: «Батаҳқиқ, бу илм гўштинг ва қонинг. Қиёмат куни у ҳақда сўроққа тутиласан». Шу ерда тўхтадими? Йўқ. Бироқ у киши: «Бас, уни кимдан олаётганинга қара!», деди. Офарин сенга эй Молик! Бу, у киши томонидан «Анавилардан илм олавер. Қиёмат куни, қабрингда у ҳақда сўроққа тутилмайсан», дейдиган кимсага кучли тарсакидир.
Аллоҳни барча айбу нуқсонлардан поклайман! Суннат девонларини билмайдиган, исноддаги «Бизга шундай ҳадис айтди, бизга шундай хабар айтди»ни очиб кўрмаган, бу суннат қандай девон шаклига келтирилгани, бизга қандай етиб келганини билмайдиганлар ушбу ибора атрофида айланаётганларини эшитмоқдамиз. Шайхларимизнинг шайхи – шайх Ҳофиз раҳимаҳуллоҳга мен қулоқларингизга доим такрорлайдиган байтлардаги (сўзлар)ни айтган вақтда офарин бўлсин:
Пайғамбар Суннати иккинчи ваҳий, дарҳақиқат, у иккисига ваҳий дейилади.
Унинг йўли ривоят бўлиб, ровий билим-(фаҳм)га муҳтож эмас.
Расулдан ривоят қилингани саҳиҳ бўлгани учун, мақбул ва мардуди маълум бўлсин учун.
Айниқса фитналар пайдо бўлиб, «муҳаддис»ларнинг ёлғони суннатларга аралашиб кетган дамда.
Ёлғонидан тўғрисини ажратдилар, ҳатто кўриб турганингиздек пок ҳолатда соф-(тоза) бўлди.
Сўнгра бошқаларга етиб боришини яқин қилиб, асосларни қўйиб кетдилар.
Буни «Мусталаҳ илми» дея номлаб, уларнинг ҳар бири шу асосда қўллади.
Ҳадис илми, ҳадис илмлари, ривоят, унинг шарт ва одобларини билиш.
Демак, Молик раҳимаҳуллоҳ бу ўринда: «Батаҳқиқ, бу илм», яъни, Суннатни олиш «У гўштинг ва қонинг. Қиёмат куни у ҳақда сўроққа тутиласан. Бас, уни кимдан олаётганинга қара!», дедилар.
Илм кимдан олинишига назар ташлашингиз, унинг дин-диёнат жиҳатидан ўрнини билишингиз лозим. Бу эса унинг бидъатлардан саломат экани билан бўлади. Ҳамда некахлоқлилик жиҳатидан. Бу эса некахлоқлиликни бузувчилардан саломат экани билан бўлади. Шунинг учун ҳофиз Суютий қаламига мансуб «Исъаф ал-Мубатто Бирижал ал-Муватто»нинг бошида Исмоил ибн Абу Увайсдан: Тоғам Моликни шундай деяётганларини эшитдим дея ворид бўлган: «Батаҳқиқ, бу илм диндир». Бу Исмоил ибн Абу Увайс тоғаси Моликдан ривоят қиляпти: «Батаҳқиқ, бу илм диндир, бас, динингизни кимдан олаётганингизга қаранг!»
Ахир бу Ибн Сийриннинг ибораси эмасми? Ўша-ўша.
«Дарҳақиқат, ушбу устунлар олдида «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар» деб айтадиган етмиш кишига етдим». Яъни, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам масжидларидаги устунлар. «Улардан бирор нарса олмадим. Дарҳақиқат, улардан бири агар байтул молга омонатдор қилинса, албатта, унга омонатдор бўларди». Уларни омонатдорлик билан сифатлади. Шундай эмасми? Уларни омонатдорлик билан сифатлади. Бироқ у киши улардан (илм) олмади. Нима учун? У киши: «Чунки улар бу ишнинг эгаларидан эмасди. Шунда Ибн Шиҳоб биз томонларга келди ва унинг эшиги олдида издиҳом бўлдик-(тўпланиб олдик)», деди. Етмиш киши Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам масжидларида эди. Уларни бидъатчи деб ўйлайсизми? Йўқ. Бироқ улар бу суннатлар улардан олинадиган кишилардан эмас. Улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам номидан ёлғон сўзлашлари инкор этиладиган омонатдорликларига қарамай улардан Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳадислари ривоят қилинадими? Шунга қарамай Молик улардан (илм) олмади. Бу ерда «Улардан илм олавер. Қиёмат куни у ҳақда ҳаргиз сўроққа тутилмайсан», дейдиганларга етук раддия бор.
Яна бир нарсани хоҳлаймиз. Мужоҳид раҳимаҳуллоҳ, Мужоҳид ибн Жабр: «Дин фақат дин эгаларидан олинади», деди. Бунга нима дейсизлар? «Дин фақат дин эгаларидан олинади». Бу оппоқ шариат унда тўғри-(устивор) бўлган кишидан олинади. Ўнг ва сўлга оғган, аралаштириб юборган кимсадан эмас. Уни эътиқод бобида, сулук-(адоб-ахлоқ) бобида аралаштириб юборганини кўрасиз. Ана шу бу масаладаги қатъий мавқиф. «Дин фақат дин эгаларидан олинади». Бу илм диндир. Шундай эмасми? «Батаҳқиқ, бу илм диндир, бас, динингизни кимдан олаётганингизга қаранг!» Ушбу иборага қаранг. Бошқа иборалар қандай турли-туман бўлиб, маънода унга мувофиқ келмоқда ёки баъзи лафзларда турлича бўлиб, баъзи лафзларда унга мувофиқ келди. Маъно эса бир. «Батаҳқиқ, бу илм диндир, бас, динингизни кимдан олаётганингизга қаранг!»
Мужоҳид раҳимаҳуллоҳ: «Дин фақат дин эгаларидан олинади», деди. Яъни, илм фақат дини соф бўлган, Аллоҳ жалла ва аъланинг буйруғида тўғри-(устивор) бўлган кишидан олинади. Аллоҳ ҳаққи сизлардан сўрайман, Аллоҳнинг бандаларига, хусусан талабаларга фақат аҳли суннадан (илм) олишлари ва зоҳири салоҳиятли бўлса-да бидъат аҳли ёки бидъат аҳли ҳақида сукут сақлайдиганларни ташланглар дея насиҳат қилганингизда бугун айрим қағилловчиларнинг қағиллаётганига бу (асар) мувофиқ келадими?! У тезда: «Сен ана улар ҳақида қиёмат куни сўралмайсан», дейди. Бироқ улар Аллоҳнинг динига омонатлимилар? Йўқ. Аллоҳга қасамки, улар Аллоҳ жалла ва аъланинг динига омонатли эмас. Демак, Ибн Сийрин айтганларидек дин бўлмиш бу илм «Фақат дин эгаларидан олинади», Мужоҳид ибн Жабр айтганларидек, Аллоҳ барчаларидан рози бўлсин.
Сизларга яна қўшимча қиламан: Ибн Сийриннинг ўзидан ушбу бобда янада муфассалроқ бошқа ривоят келган. Мен уни қасддан кейинга қолдирдим, у киши раҳимаҳуллоҳга мувофиқ келадиган сўзлардан бироз келтирганимдан кейин. У Аллоҳга қасамки кўп. Агар жамлашни хоҳласанг, албатта, бу борада, бу асарни айни лафзи билан Ибн Сийриндан уни нақл қилган ҳолда айтган ёки ўзидан уни бошлаб айтганлардан бир қанча варақларни жамлайсан.
Ибн Сийрин раҳимаҳуллоҳ у кишидан келган ривоятда шундай дейди: «Батаҳқиқ, бу илм диндир. Бас, уни кимдан олаётганингизга қаранг!» Шундай. Аниқми? Яхши. «Бас, уни кимдан олаётганингизга қаранг!» Сўнг нима эй Ибн Сийрин? «Илм кетди», деди. Қаранг! У киши замонида, Аллоҳ у кишидан рози бўлсин. У Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу билан бирга. Айтадики: «Илм кетди». Агар бугун қайтиб келса қандай бўларкин? Нима деган бўларди? Айтадики: «Илм кетди. Ундан ёмон идишларда ғуборлар қолди». Аллоҳ ҳаққи сизлардан сўрайман, ушбу матндан нима тушуняпсизлар? «Ундан ёмон идишларда ғуборлар қолди». Сўнг деди: «Заиф ва бидъат аҳлидан иборат мухолифлардан ривоят қилишдан четлаш». Ушбу тафсилотга қаранг. Ибн Сийриндан бу ўринда у киши замонида илм дарҳақиқат кетди ва ғуборлар қолди дея баён қилинмоқда. Яъни, озгина қолди ва унда ғубор бор. Бироқ ёмон идишларда. Уни (гарданида) кўтарувчилар ким? Ҳавои нафс ва бидъат аҳли. Агар бидъат соҳибида илм мавжуд бўлса, батаҳқиқ, сизга ундан (илм) олишдан ғоятда ҳазир бўлишингиз вожиб бўлади. Ривоят уламолари унда қойим бўлган ихтилоф билан «Сенга ривояти, бидъати эса ўзига» дея маъруф қоидага асос солганларида салаф имомларидан катта тоифа уларнинг номини йўқ қилиш ва ўчириш учун бидъат аҳлидан мутлақо ривоят қилмасликни тўғри деб билдилар. Бироқ иккинчи сўз фараз қилинганда, у: «Сенга ривояти, бидъати эса ўзига», ривоят (илм) олиш, қабул қилиш ва тушунишми? Йўқ, асло. Ривоятни оласиз-у кетасиз. Бидъат аҳлидан тушунча ҳосил қилишнинг хатари қаттиқроқ ва зарари улканроқ. Батаҳқиқ, уларга динда ишониб бўлмайди. Шунинг учун Аҳмад раҳимаҳуллоҳ Ҳорис ал-Муҳасабий ҳақида айтганлари(га қаранг). У кишига: Ҳадис ривоят қилади, беозор, мўмин-қобил, дейилганда шундай дедилар: «Оҳ, оҳ! Буни фақат уни яхши биладиган кишигина билади. Ёмон кимса». Сўнг дедилар: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадислари бошини қуйи туширган ҳар бир кишидан олинаверадими?! Ундан (ҳадис) ривоят қилманглар. Ҳурмат(га лойиқ) эмас, кўз қувончи ҳам эмас». Ҳозир айримлари ов қилиш ва одамларга тушунарсиз қилиб кўрсатиш учун ўзидаги бидъат билан итоаткорлик ва салоҳиятдан бўлган бир нарса билан зийнатланяпти.
Авзоий раҳимаҳуллоҳ шундай дейди: «Агар киши бидъат пайдо қилса иблис у билан ов қилиш учун унга ибодат, художўйлик ва парҳезкорликни севикли қилиб қўяди». Қаранг! Бу гўзал сифатлар. Шундай эмасми? Чиройли сифатлар. Биз унга ҳақлироқ ва унга лойиқмиз. Бироқ ушбу маънодан нафрат уйғотадиган нарса-(бидъат)га қўл урганда, Аллоҳнинг динида тўғри-(устивор) бўлиш ҳамда аҳли сунна ундан нафрат уйғотадиган нарсага тушганда уларга ибодатгўй, художўйлик ва парҳезкорлик билан кўринади. Ҳатто Аллоҳга ва Аллоҳнинг бандаларига самимий бўлишни хоҳлайдиган баъзи кишилар келиб, у ҳақда гапириш ва ундан ҳазир бўлишга чақиришдан тўхтаб қолади. Ана шу вақт у ов қилиш учун уни ёйнинг ўқлари, узун дастали илгак, найза қилиб олади. Ташқи кўриниши художўйлик, ташқи кўриниши тўғри-(устивор)лик, парҳезкорлик, ибодатгўйлик. Бироқ сиз у билан ўтирсангиз, аста-секин уни уқаласангиз бидъат тишларини кўрсатади, Аллоҳдан офият ва саломатлик сўраймиз.
Демак, бу илм диндир. Унга ва ундан эҳтиёт бўлишга назар ташланиши лозим. Батаҳқиқ, у Молик айтганларидек: «У гўштинг ва қонинг. Қиёмат куни у ҳақда сўроққа тутиласан. Бас, уни кимдан олаётганинга қара!»
Ушбу гўшт ва бу қон ундан олинаётган ва ундан қабул қилинаётган манбанинг пок бўлиши билан покиза бўлиши лозим. Шу ўринда биз фарзандларимизни ва умуман аҳли суннанинг фарзандларини ушбу илмни фақат ақидаси соф бўлган, йўли аниқ-тиниқ бўлган, тўғри-(устивор) бўлган, манҳажи очиқ-ойдин бўлган, уламолар у ҳақда ростгўйлик ва тўғри-(устиворлик) билан гувоҳлик берганлардан қабул қилиб олишларига чақираман. Уламолар деб бирор шахс ҳақида гапирганларида ростгўйлик, адолат, самимийлик ҳамда ислом умматига ачиниш билан сўзлайдиган танқидчи уламоларни назарда тутяпман.
Илм бидъат аҳлидан олинмайди, ким бўлишидан қатъий назар. Хоҳ бу бидъатлар қадимги ёки ҳозирги асрдаги бўлсин баробар. Қадарий, муржиа, хавориж, мўтазилий, ашъарий, мотуридий, куллобий, сўфий тасаввуф тариқатларининг қайси тариқатида бўлса ҳам, ихвоний, таблиғий, такфирий, жиҳодчи, ишидчи, ал-қоидачи, нусрачи… Янгиланиб турадиган бу бидъатлардан хоҳлаганингизча айтинг. Туросий, сурурий… Хоҳлаганингизча айтинг. Бу бидъатларни санаб адоғига етиш имкони йўқ. Нима учун? Чунки, улар сизни ўзларининг тўрларига йиқитадилар, туширадилар. Авзоий раҳимаҳуллоҳ айтганларидек, улар салоҳият, художўйлик, ибодатгўйлик билан намоён бўлиш сабабли ов қиладилар. Мусулмонларнинг фарзандларини овлайдилар.
Мен сизларга ҳаётий воқеъликдан бир мисол ёдга олай. Қанчадан-қанча фарзандларимиз (қўлдан) кетди… Ўзларини бугун жамоат деб номлаётган бу жамоатлардаги бидъат аҳли (сабаб қўлдан) кетдилар. Уларнинг фикр ва мияларини ювдилар. Чунки, улар бу илмни уларнинг қўлида таҳсил қилдилар. Хоҳ ҳалқаларда бўлсин ёки холий ўринларда ёҳуд кенгликларда ёкида ўзларига хос учрашув ва тўпланишларда бўлсин баробар. Уларни йўлдан урдилар!! Ушбу фарзандни тўсатдан бизга қарши уруш ва жанг қилаётганини кўриб қоламиз. Худди аввалги хаворижлар Наҳрован куни Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобаларига қарши жанг қилганидек. Сизлар бугун ушбу йўлдан озган жамоат – ИШИДнинг тавба қилган кишини табрик-(қарши олиш)ларидаги шартларини ўқиган бўлсангиз керак. Унга шартлар татбиқ қилиниши лозим. Тавба қилиш шартларини ўқидингизми? Ишидчилар наздида бугун (рўзномаларда) нашр қилинди? Ҳа. Ал-Қоида, Нусра ёки Озод армия ёки…ёки.. ёкилардан иборат бошқа жамоатлардан тавба қилишни хоҳлаган киши ушбу шартларни адо этиши лозим:
Биринчи шарт нима деб кутгандингиз?
Биринчи ўзи ҳақида тўла муртад деб гувоҳлик бериш. Бугун ўзим ўқидим. Биринчи ўзи ҳақида у нима деб гувоҳлик беради? Ислом динидан қайтган муртад деб. Сўнг шундай кейин улар хоҳлаётган исломга киради. Сўнг шундан кейин қолган шартларни адо этади ва… Мен қолган шартларни айтмайман. Уни бугун матбуот ҳамда Ироқ ва Шомдаги Исломий Давлат томонидан бу эълон нашр қилинган рўзномалардан олинг. Улар наздидаги бу ислом қандай ҳам ёмон.
Бу, аввалги ҳарурий, хаворижларнинг мўминлар амири Алий розияллоҳу анҳуга айтган сўзлари. Улар: «То биринчи ўринда қиладиган иш - ўзинг ҳақингда муртад деб гувоҳлик бермагунингча сўнг исломга кирмагунингча сени қабул қилмаймиз. Шундан кейин сен билан гаплашамиз», дедилар. У киши розияллоҳу анҳу уларга: «Агар сизлар мени чақираётган нарсага ижобат қилсам, дарҳақиқат, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан қилган жиҳодимни ботилга чиқарган бўламан», дедилар. Бу қавм билан (урушдан ўзга) чора йўқ эканини кўриб, уларга қарши жанг қилишда Аллоҳдан мадад сўрадилар ва Аллоҳ у кишини улар устидан ғолиб, уларни эса расво қилди. Бу ҳақда хабар берган Пайғамбари соллаллоҳу алайҳи ва саллам нубувватини зоҳир қилди. Улар орасидан (қўли аёллар) сийнасига ўхшаш киши чиқди. Уни Алий розияллоҳу анҳу ўликлар орасидан топгунча қидирдилар. Дарҳақиқат, ўликлардан иборат одамлар унинг устида уюлиб кетганди.
Бу сурат такрорланяпти. Ким фарзандларидан ғофил бўлиб, уларни шуларга ўхшашлар қўлида илм олишга ташлаб қўйса, натижа ҳам шу кунларда кўриб турганингиздек бўлади. Бу бир тоифа ҳақида эди. Жаҳмиялашиб кетишда улардан ғафлатда қолса, фарзанди Аллоҳ азза ва жалланинг сифатларида жаҳмий бўлиб чиқади. Боласи ҳақида ушбу сўфий муаллим билан ғафлатда қолса, боласи йўлдан оғган сўфий бўлиб чиқади. Боласидан ушбу муржиа муаллим билан бўлишида ғофил қолса, боласи муржиа бўлиб чиқади ва ҳоказо. Қадимги ва ҳозирги бидъатлардан истаганингизча айтинг.
Демак, бу илм диндир. У гўштингиз ва қонингиз. Қиёмат куни у ҳақда сўраласиз. Бас, ушбу динни кимдан олаётганингизга қаранг!
Эй севиклиларим! Бу бобда узил-кесил, жиддий бир тўхтамга келишдан ўзга чора йўқ. Уни талабалар, ундан олдин оталар адо этадилар, агар бу талабалар кичик бўлса. Шунингдек, йўл-йўриқ кўрсатувчилар талабаларга насиҳат қилишлари, уларни фақат унинг ҳузурида ўтириш билан оқибат мақтовга лойиқ бўладиган, сийрати маъруф бўлган, бизга йўли маълум бўлган, бизнинг наздимизда динида тўғри-(устивор)лиги ва некахлоқлилиги собит бўлган кишига йўллашлари лозим. Агар биз шуни адо этсак гўзал бир авлод етишади. Агар биз бу борада камчиликка йўл қўйсак ярамас бир авлод етишиб чиқади.
Муаллимнинг талабалар зеҳниятига ота-оналардан кўпроқ таъсири бор. Чунки бу ота ва бу она жасад ва танага ота. Муаллимга келсак, у бу талабаларнинг руҳ, фикр ва зеҳнига ота, уларнинг қалбларини тарбия қилувчи. Агар уларни яхшиликда тарбия қилса, бу айни вожиб бўлгани ва бу биз хурсанд бўладиганимиздир. Ана шунинг мевасини яқинда узамиз.
Шунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳиҳ, машҳур ҳадисда ушбу жиҳатга огоҳлантириш берган ҳолда: «Ким ҳидоятга чорсала унга эргашганларнинг ажричалик ажр бўлиб, бу уларнинг ажрларидан бирор нарсани камайтирмайди. Ким залолатга чорласа унга эргашганларнинг гуноҳичалик гуноҳ бўлиб, бу уларнинг гуноҳларидан бирор нарсани камайтирмайди», дедилар. Ёки шунга ўхшашини айтдилар, соллаллоҳу алайҳи ва саллам.
Шоҳид шуки: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу ҳадисда муаллим ва даъватчиларни икки қисмга бўлдилар:
1) Ҳидоят ва яхшилик муаллимлари ва даъватчилари.
2) Залолат ва ёмонлик муаллимлари ва даъватчилари.
Агар биринчи (қисм)дан бўлса, одамлар орасида тарқатган яхшилиги миқдоричалик яхшиликка нойил бўлади.
Агар иккинчи (қисм)дан бўлса, одамларни залолатга бошлаганичалик ёмонлик устида уюлиб кетади. Аллоҳдан офият ва саломатлик сўраймиз.
Ибн Абдулбарр ушбу ҳадисга изоҳ бериб, шундай деди: «Бу муаллимлар учун энг улкан ҳадис». Яъни, яхшиликда.
Ёмонликка келсак, у ёмон кимсаларга қарши ҳужжат ўлароқ энг улкан ҳадисдир. «Сунан», «Термизий»даги бошқа ҳадисда келган ривоят хайр аҳлини (яхшиликда) янада зиёда қилади: «Аллоҳ, фаришталари, осмонлар ва ер аҳли, ҳатто инидаги чумоли ва денгиздаги балиқ одамларга яхшиликни таълим берувчи кишига саловат айтадилар».
Демак, эй севиклиларим, бизга ўғил ва қизларимиз, барча фарзандларимиз ва биродарларимизга нисбатан ана шу жиҳатни назорат қилишимиз вожиб бўлади. Болаларга таълим бериш учун ўтирган муаллимнинг ҳолатини текширамиз. Агар динида омонатдор бўлса жигаргўшаларимиз унга топширилади. Акс ҳолда йўқ. Чунки, экин (униб) чиқади ва ушбу йўлдан оғган муаллим қадаганига биноан самараси ҳам чиқади. Эй севиклиларим! Шу жиҳатга аҳамият бериш ва унга ҳарис бўлиш вожиб бўлади.
Шу ерда талаба биродарларимизга муаллимнинг яхшисини танлашга ошиқишлари, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг йўлларидан юрувчи аҳли сунна, у киши соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ҳадис айтувчи асар аҳлини қўйиб, (бошқа) бирор кишига бурилиб кетмасликларига огоҳлантириш берамиз. Балки биз айтамизки, агар унинг юртида икки муаллим бўлса, бунинг илми кўп, бошқаси ундан қуйи. Кўп илм эгаси бидъатчи. Ундан қуйида бўлган илм соҳиби аҳли сунна. Аҳли сунна қўлида илм талаб қил деб айтамиз. Албатта Аллоҳ уни яқинда яхшиликка муваффақ қилади. Шуни лозим тут. Анавининг илми кўплиги сени алдаб қўймасин. Чунки бу илмнинг кўплиги соф эмас, унда лойқа бор. Далил шуки, имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳга шунга ўхшаш масалада савол берилди. У ҳам бўлса, сиздан кейин кимнинг ҳузурига боришимизни насиҳат қиласиз?
У киши: «Абдулваҳҳоб ал-Варроқнинг олдига боринглар», дедилар.
Улар: «Абдулваҳҳоб ал-Варроқ?!» - дедилар ва унинг илмини оз санагандек сўз айтдилар.
У киши раҳимаҳуллоҳ эса: «Абдулваҳҳоб ал-Варроқ суннат соҳиби бўлган киши. У тезда ҳаққа муваффақ қилинади», дедилар. Ёки шунга ўхшашини айтдилар, раҳимаҳуллоҳ.
Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ томонидан ушбу йўлланмага қаранг. Бу савол берувчи бизга кимни васият қиласиз дея савол берди. У киши: «Абдулваҳҳобнинг олдига боринглар», дедилар. Улар гўё унинг илмини оз санагандек гапирдилар. У киши эса уларга нима учун уларни у кишига ҳавола қилганларини маълум қилдилар. У суннат эгаси, тезда ҳаққа муваффақ қилинади, дедилар.
Эй талаба, бидъат ва ҳавои нафс аҳлининг айримларида сен илм деб кўраётган нарсанинг кўплигига алданиб қолма! У илм бўлмаслиги мумкин. Агар у уламоларга кўндаланг қилинса сафсата ва жаҳолат бўлиши мумкин. Бироқ сен уни илм деб кўряпсан. Агар унда кўп илм бор дейлик ҳам, саломат бўлишга бирор нарса тенг келмайди. Муаллим, эй севиклиларим, талабаларига самимий бўлади. Агар ундан сўрасалар самимиятла уларга рост сўзлайди. Агар ғафлатда қолсалар ва уларга вожиб бўлган нарсани кўрса шундан бошлайди. Шунинг учун «Алфия» - «Санад Алфия»си соҳиби айтади:
Минг йил давомида (илм) ниҳоясини бирор шахс қамраб олмади, бас, ҳар бир фандан энг яхшисини ол!
Рожиҳ бўлган жомеъ матнни ёдлаш билан, уни самимий устоз қўлида ёд ол.
Бидъат аҳли самимий эмас. Ҳавои нафс ва бидъат аҳли насиҳатгўйлар эмас.
Насиҳатгўй: муҳтож эканингни кўрса, гарчи ундан сўрамасанг-да сенга ўзи бошлайди. Чунки, у сенга ота ўрнида. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганларидек: «Албатта мен сизларга ота ўрнидаман, сизларга таълим бераман…». «Сунан»да иснодида заифлик бор.
Шоҳид шуки, эй севиклиларим, барчамизга шу жиҳатга ошиқишимиз, суннат ва тўғри йўлда бўлмаганларнинг баъзи номлар билан номланишларига алданиб қолмаслигимиз вожиб бўлади. Уларнинг қучоғига ташлаб қўйилади ва шундан кейин талабанинг зеҳни бузадилар ёки батамом йўлдан оғган ҳолда чиқади. Аллоҳдан офият ва саломатлик сўраймиз.
Аллоҳ, Аллоҳ! Эй севиклиларим, бу жиҳатга эътибор қаратиш, фарзанд ва талабаларга диққат билан назар ташлаш, юриш-туриш ва ишларини текшириш лозим. Тоинки зарар ва ҳалокатга тушмасинлар. Тоинки бу уларни саломатлик ва омонлик қирғоғига элтсин.
Аллоҳ субҳанаҳу ва таолодан гўзал исмлари ва олий сифатлари билан биз ва сизларни сўзга қулоқ солиб, энг яхшисига эргашадиганлардан қилишини сўрайман. Худди У субҳанаҳудан бизни ўзи рози бўладиган нарсага муваффақ қилишини, бизни динни теран тушунувчилардан қилишини, мусулмонлар бошига тушган ошкора ва яширин фитналарни кўтаришини, бизга хусусан шу юртда амну-омонлик ва жамийки мусулмонларнинг юртларига умумий яхшиликни марҳамат қилишини сўрайман. Албатта, У кўплаб инъом этувчи, Саховатлидир. Унинг бандаси ва Расули, пайғамбаримиз Муҳаммадга, аҳли оила ва саҳобаларига ҳамда қиёмат кунигача у кишига гўзаллик билан эргашганларга Аллоҳнинг саловату салом ва баракалари бўлсин.

20 Рабиул Аввал, 1436 ҳ. йил
http://ar.miraath.net/audio/10668
Таржимон: mutaallim

Аҳли суннани “Жарҳ қилишда ҳаддан ошганлар” дея лақаб қўйишни
ботилга чиқариш ҳақида аниқ сўз

Аллома, ҳурматли шайх Муҳаммад ибн Ҳадий ал-Мадхалий ҳафизаҳуллоҳ

Барча мақтовлар Аллоҳга хос. Расулуллоҳга, у кишининг аҳли оила ва барча саҳобаларига саловат ва саломлар бўлсин.
Сўнг:
Эй севиклиларим! Бу ўринда огоҳлантириш бериб ўтишлик лозим бўладиган бир нарса бор. Бунинг сабаби, бу борада чалғитиш юз берганлигидир. Ғаразгўй ва бидъатчилар у билан одамларни чалғитмоқдалар. У ҳам бўлса бадном қилувчиларнинг суннат уламоларини, умматга самимий бўлган ва уларни бидъат ва бидъатчилардан ҳазир бўлишга чақирувчи аҳли суннани муташаддид-(қаттиқ ёндашувчи)лар дея таҳқирлашлари. Сўнгра бунинг учун суннат уламоларини, улар орасида мўътадил, қаттиқ ёндашувчи ва енгил ёндашувчилари бор дея асос ўрнатдилар. Ана шуни асос қилиб олдилар. Сўнг бу уларга етарли бўлмай ушбу (асос)га биноан муташаддид-(қаттиқ ёндашувчи)лар деганларидан кейин, ушбу лафздан “Жарҳ қилишда ҳаддан ошганлар”га кўчиб ўтдилар. Барча мақтовлар анавиларнинг ёлгъонини аниқ ва равшан қилган Аллоҳга хос. Аҳли суннани собитқадам қилиш учун бунга жавоб шуки, Аллоҳдан бизни ва сизларни Унга йўлиққунча ҳақ ва ҳидоятда собитқадам қилишини сўраймиз, айтаманки: Уни жарҳ ва таъдил уламоларининг мўътадил, енгил ёндашувчи ва қаттиқ ёндашувчи дея тақсимлашлари ҳақида айтдилар. Бу тўғри. Бу борадаги уламоларнинг сўзлари маъруф. Бироқ бунинг боби ривоят, аниқлик ва ҳифз-(ёд олиш)га таъна етказиш бобидир. Бидъатга келсак, унинг боби бошқа боб. Бунинг боби (зеҳндаги) аниқлик боби. Биз: ҳадисни адолатли, (зеҳни) аниқ-(пишиқ-пухта) ровий ривоят қилган саҳиҳ ҳадис, деймиз. Шундай эмасми? Ривоятни аниқлаш, бу борада сўз (қуйидагиларга) йўналтирилмагандир: “Ишончли”, “Ишончли, ишончли”, Ишончли, ишончли, ишончли, ишончли”, “Тоғ”, Ишончли, ҳофиз”, “Заиф”, “Ростгўй, хатога йўл қўяди”, “Ростгўй”, “Ростгўй, кўп хатога йўл қўяди”, “Ростгўй, ҳифзи ёмон”, “Ростгўй, янглишишлари бор”, “Қўпол хатога йўл қўювчи”… Бу, ровийга таъна етказишнинг сабаблари ўнта. Бизда аниқликка тааллуқли нарсалар бор бўлиб, бу ўзининг бобида. Жарҳ ва таъдил уламоларидан бу бобда қаттиқ ёндашувчилари бор. Ровийдаги озгина хато билан (ривоятини) рад қилади. Шунинг учун айтилганки, жарҳ имомларининг баъзилари: Мен Аффон ибн Муслим ва Абу Нуъаймдан бошқа барчанинг сўзини қабул қиламан. (Уларнинг сўзини) эса қабул қилмайман, деди. Нима учун? У иккилари бирор кишини қўймай, албатта, унга таъна етказдилар, деди. Чунки, у иккилари ҳифзнинг олий даражасида бўлиб, одамлардан ўзларига ўхшаганларни хоҳлайдилар. Бу, амри маҳол. Бу озгина хатога йўл қўяди. Мана бунда эса зиёни йўқ бўлган янглишиши – енгил янглишиш бор. У сабабли аниқлиги озаяди. Натижада нима даражасига тушади? “Ҳасан”. Ва ҳадиси қабул қилинади ва ҳоказо, ва ҳоказо, то бу бобда енгил ёндашувчига етгунча. Бизда енгил ёндашувчи ҳам бўлиб, мажҳул-(ноаниқ)ни ишончли дейди. Гоҳида уни: Уни билмайман, отасини билмаймиз, бобосини ҳам билмаймиз, деб айтади ва уни “Ишончлилар китоби” деб номлаган китобига киритганини топасиз. Ахир сиз на уни, на отасини ва на бобосини танимасангиз қандай ишончли бўлсин? Мажҳул. Ана шу енгил ёндашиш. Шу енгил ёндашишдир. Биринчи турни ёдга олдик. Ибн Ҳиббон шу жумладан. Бу унинг (ровийлар ҳақидаги) таржимаи ҳоли – “Ишончлилар китоби”да мавжуд. Унинг ишончли дея баҳо беришини енгил ёндашиш сабаб назар-(баҳс) ўрни дедилар. Бу эса Аффон ва Абу Нуъайм ҳамда у иккиларига ўхшашлар. Аҳмад ва у кишига ўхшашлар мўътадил. Бунинг боби аниқлик ва ҳифз бобидир. Бу борада мўътадил, енгил ёндашувчи ва қаттиқ ёндашувчи, дейилади. Улар ичида: жарҳ қилишда ҳаддан ошганлар, деб айтган кишини эшитмадик. Бу, ўн бешинчи (ҳижрий) аср ёлғонидир. У зотлар “Жарҳ қилишда ҳаддан ошганлар”, деб айтмагандилар. “Қаттиқ ёндашувчилар”, деб айтганлар. Бу ҳақ. Ҳаддан ошишга келсак, бас, у қораланган. Шаръан қораланган лафз. Анавиларнинг мақсади эса, бу мазамматни аҳли суннага чаплашлик. Бироқ ҳайҳот! Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло анавиларни(нг ниқобини) очади.
Иккинчи турга келсак, бу ҳифз ва ривоятнинг аниқлигига боғлиқ улар ўрнатган нарса бўлиб, улар уни шунга киритадилар. У эса у (бобда) эмас. Кишиларни жарҳ ва таъдил қилиш нуқтаи назаридан жарҳ ва таъдилни девон шаклига келтириш тугагандан кейин суннат уламоларининг йўли шудир. Биз бугун жарҳ ва таъдил қиламиз. Бироқ аввалгиларнинг сўзи билан. Биз ўзимиз мустақил эмасмиз. Ихтилоф қилганларида уларнинг сўзларини тўплаймиз ва рожиҳини белгилаймиз. Бироқ Аҳмад заиф дейди-ю, сен келиб уни ўзингни наздингдан ишончли дейишинг мумкинми? Йўқ. Агар хилоф келсанг, уни қоидаларга бино қилишинг ва уни кимга ҳавола қилишинг лозим? Мисол учун Аҳмад хилоф қилди. Биз ҳақиқатда бу жиҳатдан жарҳ ва таъдил давомчиларимиз. Биз ундан фойдаланамиз ва у билан ривоятни заифга чиқарамиз. Ва фалончи ҳақида мўътадил, фалончи ўрта ва фалончи қаттиқ ёндашувчи, деймиз. Бироқ буни биз бошлаган эмасмиз, балки уларнинг девон шаклига келтирилган сўзларига назар ташлаш билан бўлади. Ана шу ровийлар ва уларнинг ҳолатларини девон шаклига келтириш, дарҳақиқат, тугаган. Биз уларнинг сўзларини нақл қиламиз ва ихтилоф юз берганда улар ўртасида рожиҳини белгилаймиз. Худди фиқҳий масалалар билан баробар бўлгани каби. Агар уламолар ихтилоф қилса далиллар билан маъруф қоидалар ила рожиҳини белгилаймиз.
Бироқ бидъат билан бадном қилиш ҳозиргача боқий қолган. Шу сабабли суннат уламолари бидъат аҳли ҳақида умматга насиҳат ва уларни ундан (бидъатдан) озод қилиш нуқтаи назаридан сўзлайдилар. Анавилар эса аниқлик (ва ҳифз) борасидаги бу сўзни олиб, уни бидъат билан бадном қилиш масаласига киритдилар. Ровийга таъна етказиш сабаблари ўнтами? Бештаси нимага боғлиқ? Жавоб беринглар! Бештаси… боғлиқ. Бештаси … боғлиқ адади билан. Тўғрими ёки йўқми? Бу эса бидъат билан таъна етказиш. Инсон бидъати билан… Унинг дин-диёнати ва адолатига боғлиқ. Ва бу қиёматгача боқий. Ривоятнинг асли билан: “Ишончли, рофизий – навосиблардан”, “Ишончли, хавориж”, “Ишончли, муржиа”, “Ишончли, қадарий”, дейди. Ишончли деб айтиши қаерда эканига қаранг? Қайси томонда? Аниқлик (ва ҳифз) томонда. Уни бадном қилиш қайси томонда? Иккиси ўртасини жамладилар. Аниқлиги ва ҳифзига олқиш айтдилар ва нимада бадном қилдилар? Адолатида. Чунки бидъат боби унда тирналган. Ровийлар борасида бидъатга аралашгани ҳақида ихтилоф бўлганда ундан истифода қилишлари учун. Ихтилоф бу борада маъруф. Ундан мутлақ ривоят қилинадими ёки ундан мутлақо ривоят қилинмайдими ёҳуд тафсилот киритиладими? Бу сўз маъруф. Тафсилот киритадиганлар наздида: агар … мувофиқ келса. Бидъатига мувофиқ келадиган ривоят олиб келса уни рад этамиз. Агар бидъатига мувофиқ келмайдиган, бидъатига даъват қилиб, (уни) қўллаб-қувватламайдиган ривоят олиб келса уни қабул қиламиз. Агар бидъатини қўллаб-қувватламайдиган нарса олиб келса қабул қиламиз. Яъни, айблов кўтарилган. Ана шу жиҳатда бидъатдан истифода қилдилар. Шунинг учун: “Ишончли, навосиблардан”, “Ишончли, қадарий”, “Ишончли, хавориж” ва ҳоказо, дейдилар. Ҳозирда буни ана унинг ўрнига қўйишни истаяптилар. Аллоҳга қасамки, анавилар ёлғон сўзлайдилар. Бизлар билан уларнинг ўртасида суннат китоблари, суннат тарихи бор. Бизлар билан уларнинг ўртасида эътиқод китоблари (турибди). Агар бу жиҳатда ҳидоят имомлари уни мана бу жиҳатга қўйишган бирор ҳарфни топсалар, бас, уни олиб келсинлар. Аҳли суннанинг бари бидъат сабаб бадном қилиш жиҳатида бидъат аҳлидан воз кечиш, улардан ажралиш, улардан ҳазир бўлишга чорлаш, уларнинг шаънига тил текказиш, улар билан алоқа узиш, улар билан суҳбат қуришдан нафрат уйғотишда муттафиқлар. Шунга иттифоқ қилганлар. Бу борада бирор киши асло хилоф қилмаган. Бугун эса ушбу тубан, ярамас, ноҳақ, жиноий сўз билан бидъат ва ҳаво аҳлидан умматга насиҳат қилувчи суннат уламоларидан нафратлантиришни хоҳлаяптилар. Мен уларга: Аллоҳ табарока ва таолонинг изни билан бунга етиб боришингиз ҳайҳот!-дейман. Умар розияллоҳу анҳу ҳузурларига Собиғ олиб келинганда урдилар. У киши ҳаддан ошувчиларданми?! Уни ҳайдадилар ва Ироққа – Басрага борди. У ердаги ишчи-(волий)га нома йўлладилар. Ким у? Абу Мусо. Ва: одамлар у билан суҳбатлашмасинлар, дедилар. У киши жарҳ қилишда ҳаддан ошувчиларданми?! Анавиларнинг йўлига кўра: ҳа! Ҳатто тавба қилди ва чиройли тавба қилди. У киши бу ҳақда Умарга нома йўлладилар, Аллоҳ барчаларидан рози бўлсин! Шунда одамлар у билан суҳбатлашишига йўл бердилар. Суфён Саврий Басра аҳлига келиб, улардан Робеъ ибн Собиҳ ҳақида сўради. Ким билан ўтиради?-деди. Йўли фақат суннат, дедилар. Ким билан ўтиришини айтинглар, деди. Улар: қадарийлар, деб айтдилар. У киши: у қадарий, деди. Ҳааа! (У киши ҳам) жарҳ қилишда ҳаддан ошувчиларданми?! Саврий! … Чунки мақсад тадқиқ қилиш эмас. Балки мисоллар. Аҳмад раҳимаҳуллоҳга: Эй Абу Абдуллоҳ! Аҳли суннадан бўлган бир кишини бидъат аҳлидан бўлган бир киши билан юрганини кўраман. Ундан воз кечайми?-деди. У киши: Балки уни ундан ҳазир бўлишга чақир. Сўнг уни шундан кейин у билан юрганини кўрсанг, бас, уни унга қўшиб қўй, деди. Аҳмад жарҳ қилишда ҳаддан ошганларданми?! Маша Аллоҳ! Аҳли суннанинг бари бидъат аҳлидан эҳтиёт бўлишга чорлаш, уларга нисбатан нафрат уйғотиш, уларнинг шаънига тил текказиш, уларга раддия бериш, улар билан суҳбат қуришдан ҳазир бўлишга чақириш, улар билан суҳбат қиладиган кишидан эҳтиёт бўлишга чорлашга иттифоқ қилганлар. Уларга узр қидираётган кимса ҳақида нима дейсиз? Уларни ҳимоя қилаётган кимса ҳақида нима дейсиз? У сабабли суннат уламоларини бадном қилаётган кимса ҳақида нима дейсиз? Эътироз билдирувчиларнинг хоҳишига зид ўлароқ бу улардан (суннат уламоларидан содир бўлган). Биз билан анавиларнинг ўртасида сунан, ақида китоблари, (санаддаги) кишилар ҳақидаги китоблар. Бу от, мана бу эса майдон.
Эй севиклиларим! Улар сизларга (масалани) чигал қилиб кўрсатмасинлар! Бу услуб билан аҳли суннани обрўсизлантириш арзон, очилиб қолган обрўсизлантиришдир. Афсуски, суннатга мансуб баъзиларга бу ўтиб-(кириб) борди. Унга нима дейилса шуни қайтарадиган тўтиқуш каби бўлиб қолди. Бироқ у (тўтиқуш) узун жумлани қайтаришга қодир эмас. Бир сўз, икки сўз(ни қайтаради) бас. Мана бу тўтиқушга ўхшаб ушбу сўзни қайтаряпти. Бироқ у сиз билан майдонда юришга қодир эмас. Чунки бу унинг майдони эмас. Уни чиройли адо қилиш у ёқда турсин, уни билмайди ҳам.
Шоҳид шуки, бу улкан мусибатдир. Ва у ёшлар, талабалар ва авом одамларнинг сафларида безовталикни юзага келтирди. Ушбу асрда пайдо бўлган бу тубан сўз. Унинг асоси ҳозирги асрда гуруҳлардаги бидъатчиларни ҳимоясига тайин қилинган нафси ҳаво ва бидъат аҳли томонидан бўлди. Бу билан уларнинг айбларни кўриниб қолишидан (одамларнинг) назарини тўсадилар. Алҳамдулиллоҳким, ҳадис, суннат ва асар аҳли одамларнинг энг зийраги ва энг покиза одамлар, одамларнинг энг ростгўйи, одамларнинг энг шижоатлиси, одамларнинг одамларга энг самимийси. Бу улар орасига сизиб кирмади. Эй севиклиларим! Ушбу ярамас сўз сизларнинг орангизга сизиб кирмасин. Сизларнинг орангизга кириб бормасин. Уларнинг бундан муродини билинглар. Улар ўзлари бирга юрадиган, улар билан суҳбат қурадиган ва улар билан дўстлашадиган бидъат аҳлини ҳимоя қилиш учун уни қойим қилдилар ва байроғини кўтардилар. Шундан кейин улар ва анавилар бир нарсага айланиб қолдилар. Уларни суннат остига киритдилар. Ушбу ярамас сўздан ҳазир бўлишга чорлайдиганларни эса жарҳ қилишда ҳаддан ошувчилар дея айбладилар ва бадном қилдилар. Улардан бирор киши саломат қолмади. Уларга: биз уни бадном қилган ёки суннат уламолари уни обрўсизлантирган кишини келтиринглар. Бадном қилишимиз сабабини одамларга ёритиб беринглар. Сизлар ростгўймисизлар? Ёритиб беринглар. Уни нима учун бадном қилдилар? Чунки у шундай, шундай, шундай, дейди, деб айтинглар. Бадном қилиш сабабини баён қилинглар, деймиз. Нима учун улардан бу ўринда изоҳланган жарҳ талаб қилинмайди? Одамларга изоҳлаб беринглар. Нима учун у ҳақда шундай, шундай, шундай, деб айтдик. Агар одамлар билса (ушбу сўзни) айтувчи кишининг (сўзи) мос келадиган уят-(шармандали) ўринларининг баъзисини ёдга олинглар. Бу сўзни айтувчи нима деганди? “Шундай айбларки, агар у гўзал аёлларга тақсимланса, фақат талоқни маҳр қилиб оламиз”. Суннат уламолари томонидан ножўя сўзлар айтилган анавиларнинг шармандали ўринлари умумумматга, фақат талабаларга эмас, оммага айтилса, албатта, улардан соғлом (киши) қўтирдан қочгани каби қочиб кетадилар. Бидъат аҳлининг қўтир туя каби қўтирлари бор. Қўтир ҳайвон соғломнинг унга яқинлашишидан нима фойда топади? Бироқ соғлом қўтирланади.
Аллоҳ субҳанаҳу ва таолодан гўзал исмлари ва олий сифатлари билан биз ва сизларни аҳли сунна, унга даъват қилувчи, унда собит турувчи, уни ҳимоя қилувчи ва шу йўлда мужоҳидлардан қилишини сўрайман. Албатта У кўплаб инъом этувчи, Саҳоватлидир. Аллоҳнинг бандаси ва расули пайғамбаримиз Муҳаммадга, аҳли оилалари, саҳобалари ва у кишига гўзаллик билан эргашганларга Аллоҳнинг саловат ва саломлари ҳамда баракалари бўлсин.

Шейх Ибн ‘Усаймин, да смилуется над ним Аллах, сказал:
«Впали в заблуждение люди, отклонившиеся от прямого пути, которые начали отрицать мучение в могиле или блаженство в ней, заявляя, что подобного быть не может, поскольку это противоречит действительности. Они говорят, что если могилу покойного вскрыть, то найдут его (покойного) в таком положении, каким он был ранее, и обнаружат, что могила не изменилась ни в ширину, ни в узость. Это заявление является ложным (несостоятельным) с точки зрения шариата, восприятия и разума:
Что касается шариата, то выше были приведены священные тексты (из Къурана и Сунны), указывающие на достоверность мучения в могиле и блаженства в ней, что и относится также к вере в Последний день. В «сахихе» аль-Бухари приводится хадис от Ибн ‘Аббаса (да будет доволен ими обоими Аллах) который рассказывал: «Однажды Пророк (ﷺ), проходивший мимо одной из стен Медины, услышал голоса двух человек, которые подвергались мучениям в своих могилах». Далее в этом хадисе было сказано: «Поистине, один из них не прикрывался от собственной мочи, другой же распространял сплетни». [1]
Что касается восприятия, то спящему может присниться во сне то, что он, находясь в просторном и светлом месте, наслаждается в нем, или же он может увидеть во сне, что он, находясь в тесном и мрачном месте, мучается, быть может, даже иногда просыпается от этого, но, несмотря на это, он, как и прежде, лежит на своей постели в своей комнате. Ведь сон приходится братом смерти, поэтому Всевышний Аллах назвал его «кончиной». Всевышний сказал: «Аллах упокаивает души в момент их смерти, а ту, которая пока не умирает, Он забирает во время сна. Он удерживает ту, которой предопределил смерть, а другую отпускает до определенного срока. Воистину, в этом – знамения для людей размышляющих» (сура «аз-Зумар», 42 - аят).
Что касается разума, то спящий может увидеть во сне то, что соответствует действительности. Он может увидеть Пророка (ﷺ) таким, каким он был описан. Тот же, кто увидел его (во сне) таким, каким он был, видел его действительно, но, несмотря на это, спящий, как и прежде, лежит на своей постели в своей комнате, будучи далеким от того, что он видит. Если такое возможно в событиях этого мира, то почему же это невозможно в Последней жизни?!
А что касается их заявлений, что если могилу покойного вскрыть, то найдут его (покойного) в таком положении, каким и он был ранее, могила же не изменилась ни в ширину, ни в узость, то ответ на это будет с нескольких сторон:
Первая: Воистину, не дозволено, посредством подобных несостоятельных сомнений, противоречить тому, с чем пришел шариат, поскольку если же возражающий поразмышляет истинным размышлением над тем, с чем пришел шариат, то познает несостоятельность этих сомнений, как было сказано:

«Столь много тех, кто порицает правильные слова
и кого постигло неправильное понимание».

Вторая: Воистину, события загробной жизни (аль-барзах) относятся к сокровенному миру, которые нельзя постичь чувствами. Если бы они постигались чувствами, то непременно ушла бы польза веры в сокровенное и уровнялись бы между собой верующие в сокровенное и неверующие в него.
Третья: Что касается мучений и блаженства в могиле, а также ширины ее и узости, то все это постигает лишь покойный и никто иной. Это подобно спящему, которому снится во сне, что он находится в тесном и мрачном месте или же в просторном и светлом месте, тогда как в глазах других не изменилась его спальня, он же, как и прежде, лежит на своей постели в своей комнате. Пророку (ﷺ) ниспосылались откровения в то время, когда он пребывал среди сподвижников, но при этом сподвижники не слышали откровения, которые слышал Пророк (ﷺ). Иногда ангел приходил к Пророку (ﷺ) в человеческом обличье и разговаривал с ним, но сподвижники не видели ангела и не слышали его (слов).
Четвертая: Поистине, постижение людей ограничено тем, чем Аллах наделил их из постижений и невозможно, чтобы они постигли все существующее. Семь небес и земля и те, кто на них, и всякая вещь прославляют Аллаха действительным восхвалением, а иногда Аллах позволяет услышать это прославление тем, кому пожелает, но вместе с этим оно остается скрытым от нас. О чем Всевышний говорит: «Его славят семь небес, земля и те, кто на них. Нет ничего, что не прославляло бы Его хвалой, но вы не понимаете их славословия» (сура «аль-Исра», аят - 44). То же самое касается и шайтанов и джиннов, которые расходятся по земле, отправляясь и возвращаясь. Известно, что джинны присутствовали у Посланника Аллаха (ﷺ), слушали его чтение (Къурана) и соблюдали молчание, затем возвращались к своим соплеменникам, будучи увещевателями, но вместе с этим они скрыты от нас. О чем Всевышний Аллах сказал: «О сыны Адама! Не позволяйте шайтану обмануть вас, подобно тому, как он вывел из Рая ваших родителей. Он сорвал с них одежды, чтобы показать им их недостатки. Воистину, он (шайтан) и его сородичи видят вас оттуда, где вы их не видите. Воистину, Мы сделали дьяволов покровителями и помощниками тех, которые не веруют!» (сура «аль-А'раф», аят - 27). (Таким образом) если люди не могут постичь все существующее, то не дозволено им отрицать то, что подтверждено из области сокровенного» (см.: «Шарх саляса аль-усуль» стр.73-74).

Перевод: Абу Сумая Казахстани

_____________________________________
[1] Прим. переводчика: Также одним из доводов мучения в могиле служит хадис Асмы, которая рассказывала: «Однажды Посланник Аллаха (ﷺ), поднявшийся со своего места и обратившийся к людям с проповедью, упомянул об испытаниях, которым подвергнется в могиле каждый человек. Когда же он упомянул об этом, то мусульмане сильно запереживали, создавая шум» (аль-Бухари, 1373).
Шейх Мухаммад Са’ид Раслян, да хранит его Аллах, после этого хадиса сказал: «Сподвижники пророка (ﷺ) сильно переживали, когда упоминали о мучении в могиле, а что касается нас, то мы не переживаем».

Ҳар бир мункар ва хатони рад этиш барча рисолатлардаги шаръий манҳаж ва буюк солиҳ салафлар юриб ўтган йўлдир

Имом Ибнул Қаййим “Соваъиқ ал-Мурсала” (52)да шундай деди: “Маълумки, ботилни сўзлаш билан ҳақни баён қилишдан сукут сақлаш қўшилса, иккисидан ҳақни билмаслик ва махлуқотларни залолатга бошлашлик туғилади”.
Ҳофиз Заҳабий раҳимаҳуллоҳ “Сияр” (14/166)да қироат қилиш билан намозхонларга ҳалақит бераётган кимсалар ҳақида изоҳ бериб, шундай деди: “Бунда намозхонларга очиқ-ойдин ҳалақит беришлик мавжуд. Бу жоиз, тажвид билан қироат қилганларида. Агар қироатлари аралаш, шовқин, (баъзи) сўзларни ютиб юбориш бўлса, бас, бу такрор ҳаромдир. Дарҳақиқат, Аллоҳга қасамки, бузуқлик оммалашди, бидъатлар пайдо бўлди, суннатлар махфий қолди ва ҳақни айтиш озайди. Агар олим ростгўйлик ва ихлос билан сўзласа, албатта, унга шу вақт-(замон) уламоларидан бир қанчаси қарши чиқади. Ундан нафрат уйғотиб, жоҳилга чиқарадилар. Куч ва қувват фақат Аллоҳдадир”.


Барча мақтовлар Аллоҳга хос. Аллоҳнинг Расули, аҳли оила ва саҳобалари ҳамда у кишининг йўлларига эргашганларга саловат ва саломлар бўлсин.
Сўнг:
Ҳақ ва ботил, ҳидоят ва залолат ўртасидаги кураш қадимий, қадимга бориб тақалади ҳамда бугунги кунимиз ва қиёмат кунигача тўхтамайдиган давомий. Дарҳақиқат, Расулларнинг аввалгиси Нуҳ алайҳиссалоту вассалам билан кофир қавмлари ўртасидаги шиддатли кураш эллик йили кам минг йилга чўзилди. У киши алайҳиссалоту вассалам кеча-ю кундуз, сирли ва ошкора бирор чарчоқ ва малол олмай уларни даъват қилдилар. Уларга ҳақни баён қиладиган, ботил ва залолатни рад этадиган ишончли ҳужжат ва далилларни қойим қилдилар. Ҳатто кофирлар куфр ва ширкда кибр, қайсарлик ва (оёқ тираб) давом этишнинг ниҳоясига етганларидан кейин шундай дедилар: “Улар (кофирлар) дедилар: «Эй Нуҳ, мана биз билан кўп-баҳсу мужодала қилдинг. Энди агар ростгўйлардан бўлсанг, бизга ваъда қилаётган нарсангни (яъни, азобни) келтир-чи»”. (Ҳуд: 32).
Ҳақ ва ботил аҳли ҳамда иймон ва куфр аҳли ўртасидаги бу кураш ана шундай давом этади.
Мана бу Иброҳим (алайҳиссалоту вассалам) қавми билан мужодала қилди, уларга рад этиб бўлмас ҳужжатлар ва узил-кесил далилларни қойим қилди. Отаси, қавми ҳамда куфр ва ботилнинг боши, ўзини илоҳ сановчи куфр подшоҳи билан ҳужжатлашди.
Шунингдек, Мусо (алайҳиссалоту вассалам) Фиръавн ва қавми билан, Фиръавн ва қавмини ҳаққа даъват қилди, уларга ақлий ва шаръий ҳужжат ва далилларни қойим қилди ҳамда уларни кавний оятлар билан мустаҳкамлади.
Элчиларнинг сўнгиси Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам келиб, ўз араб қавмларини ҳаққа даъват қилдилар. Уларга аниқ ҳужжатлар ва қатъий далилларни қойим қилдилар, ботилларини асоссиз эканини исботлаб бердилар ва шубҳаларини рад қилдилар. Шунингдек, яҳуд ва насоролардан иборат аҳли Китобга ўзларининг ақлий ва шаръий ҳужжат ва далилларини катта, кўплаб кавний оятлар билан мустаҳкамлаган ҳолда қарши чиқдилар. 
Қуръон ва Суннат ушбу ҳужжатлар билан тўла. Ҳақни баён қилиб, ботилни рд этадиган ушбу ҳужжатлардан:
1-Аллоҳ таолонинг қавли: “Кофир бўлган кимсалар: « (Нега) бу Қуръон унга (пайғамбар алайҳис-саломга) битта тўплам бўлган ҳолида нозил қилинмади?» дедилар. (Эй Муҳаммад), Биз у — Қуръон билан сизнинг дилингизни устивор қилиш учун мана шундай (парча-парча ҳолда нозил қилдик) ва уни бўлиб-бўлиб баён қилдик. Улар сизга (Қуръонни айблаш учун юқоридаги каби) бирон мисол-савол келтирсалар, албатта Биз сизга ҳақ (жавобни) ва энг гўзал шарҳни келтириб қўйдик”. (Фурқон: 32-33). 
a- Ҳофиз Ибн Касир деди: “Аллоҳ таоло кофирларнинг кўплаб эътирози, инжиқликлари ва уларга тегишли бўлмаган нарсалар ҳақида сўз очишлари ҳақида хабар бериб, шундай деди: “Кофир бўлган кимсалар: « (Нега) бу Қуръон унга (пайғамбар алайҳис-саломга) битта тўплам бўлган ҳолида нозил қилинмади?» дедилар”. Яъни, унга ваҳий қилинаётган ушбу Китоб Таврот, Инжил, Забур ва ундан бошқа илоҳий Китоблардек ўзидан олдинги Китоблар нозил бўлгани каби “Битта тўплам бўлган ҳолида”, нозил бўлмас экан? Аллоҳ уларга бу ҳақда у (Китоб) йигирма уч йилда у билан мўминларнинг қалбларини устивор қилиш учун воқеа ва ҳодисалар ҳамда унга эҳтиёж тушадиган ҳукмларга қараб парча-парча ҳолда нозил бўлди дея жавоб берди. У субҳанаҳу айтганидек: “Сиз Қуръонни одамларга аста-секин ўқиб беришингиз учун Биз уни бўлакларга бўлдик ва бўлиб-бўлиб нозил қилдик”. (Исро: 106). Қатода деди: “Уни ҳақиқатда баён қилиб бердик”. Абдурраҳмон ибн Зайд ибн Аслам деди: “Уни чинакамига изоҳлаб бердик”.
“Улар сизга (Қуръонни айблаш учун юқоридаги каби) бирон мисол-савол келтирсалар”. Яъни, ҳужжат ва шубҳа. “Албатта Биз сизга ҳақ (жавобни) ва энг гўзал шарҳни келтириб қўйдик”. Яъни, улар ҳаққа қарши чиқадиган бирор сўзни айтсалар, албатта, айни ишдаги ҳақни уларнинг сўзларидан кўра очиқ-ойдинроқ, аниқ-равшанроқ ва фасоҳатлироқ нарса билан жавоб бердик. 
Саъид ибн Жубайр Ибн Аббосдан: “Улар сизга (Қуръонни айблаш учун юқоридаги каби) бирон мисол-савол келтирсалар”, яъни, Қуръон ва Расулнинг айбини қидирадиган нарсани (келтирсалар). “Албатта Биз сизга ҳақ (жавобни) ва энг гўзал шарҳни келтириб қўйдик”. Албатта Жаброил Аллоҳдан уларнинг жавобини олиб тушди, деди. (Яъни, У Зот уларнинг бирор шубҳасини қўймай уни асоссиз эканини исботлаб берди. Тоинки мўминлар ўз ишлари ва динларида илм асосида бўлсинлар). Сўнг бунда Расул соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шарафларига аҳамият қаратиляпти. У кишига Аллоҳ томонидан ваҳий эрта-ю кеч, кеча-ю кундуз, сафар ва муқимликда Қуръон олиб келарди”. (Ибн Касир тафсири (6/117-118)). 
б- Имом Саъдий деди: “Улар сизга (Қуръонни айблаш учун юқоридаги каби) бирон мисол-савол келтирсалар”. Ҳаққа қарши чиқадиган ва сизнинг рисолатингизни даф қиладиган. “Албатта Биз сизга ҳақ (жавобни) ва энг гўзал шарҳни келтириб қўйдик”. Яъни, сизга маъноларида ҳақни жамлаган, лафзларида очиқ-ойдин ва тўла баён қилинган Қуръонни нозил қилдик. Маъноларининг бари ҳақ ва рост. Унга бирор ботил ва бирор йўлга кўра шубҳа ораламаган. Лафзлари ва нарсаларнинг ҳад-ҳудудлари энг аниқ-равшан лафз, энг яхши изоҳ, маъноларни тугал баён қилувчи”. (Саъдий тафсири (572)). 
2-Аллоҳ таоло деди: “(Ҳақиқий мўминлар кимлар экани маълум бўлиши) ва жиноятчи кимсаларнинг йўли ошкор бўлиши учун оятларимизни мана шундай муфассал қилурмиз”. (Анъом: 55).
а-Имом Ибн Жарир деди: “(Ҳақиқий мўминлар кимлар экани маълум бўлиши) ва жиноятчи кимсаларнинг йўли ошкор бўлиши учун оятларимизни мана шундай муфассал қилурмиз”. Аллоҳ таоло ушбу: “Оятларимизни мана шундай муфассал қилурмиз”, қавли билан шуни назарда тутқомдаки, ушбу суранинг боши ва очилишидан шу жойгача сизга муфассал қилдик эй Муҳаммад. Бутпарастлардан иборат мушрикларга қарши ҳужжат ва далилларимизни (муфассал қилдик), уларни сизга ажратиб бердик ва баён қилдик. Шунингдек, улардан бошқа миллат аҳли бўлган ботил эгалари инкор қилаётган ҳар бир ҳақдаги белги ва далилларимизни сизга муфассал ёритиб берамиз. (“Ботил эгалари инкор қилаётган ҳар бир ҳақдаги” сўзларига қаранг! Яъни, Қуръон уни ўз ҳужжат ва далиллари билан рад этади. Бу, ислом уламолари тушунган ҳамда залолат ва оғишишларга қарши чиқишда юриб ўтган йўллари бўлиб, исломга мансуб дейилган бирор ботил ва хатони қўймай, албатта, унга киришиб, уни ҳужжат ва далиллар билан танқид қилдилар. Ҳатто ислом ҳар қандай доғдан тоза, пок ҳолда қолади). То ҳақи ботилидан ва соғломи касалидан маълум бўлгунча уларни сизга баён қилиб берамиз”. (Ибн Жарир тафсири (11/394-395)). 
Яна шундай деди: “Ва жиноятчи кимсаларнинг йўли ошкор бўлиши учун”. Гўёки уларнинг наздида ушбу сўзнинг маъноси, шунингдек, сизга ва мўминларга жиноятчиларнинг йўли аниқ-равшан бўлиши учун оятларни муфассал қиламиз”.
Яна деди: “Аллоҳ таоло оятларини Китоби ва нозил қилишида баъзиси қолиб айрими эмас, у билан хитоб қилинганларнинг барчасига ҳақ билан ботил маълум бўлиши учун оятларини муфассал қилди”.
б-Имом Ибн Касир ушбу оят тафсирида деди: “Аллоҳ таоло ҳидоят ва тўғри йўлга ҳужжат ва далиллар, мужодала ва қайсарликнинг қораланганидан иборат юқорида ўтганларни баён қилганимиздек, деяпти. “Оятларимизни мана шундай муфассал қилурмиз”. Яъни, хитоб қилинаётганлар баён қилишга муҳтож бўлган нарсаларини. “Ва жиноятчи кимсаларнинг йўли ошкор бўлиши учун”. Яъни, элчиларга қарши бўлган жиноятчиларнинг йўли ошкор бўлиши учун. “Ва жиноятчи кимсаларнинг йўлини аниқ билишинг учун”, дея қироат ҳам қилинади. Яъни, эй Муҳаммад ёки эй хитоб қилинаётган киши! Жиноятчи кимсаларнинг йўлини (аниқ билишинг учун)”. (Ибн Касир тафсири (3/258)). 
Оятда жиноятчи кимсаларнинг йўли ошкор бўлиши Қуръон ғояларининг катта ғояси экани (айтилмоқда). Чунки унинг махфий бўлишида одамларнинг динлари ва ақлларига зарар бор.
c-Ибнул Қаййим “Фавоид” (107-110) китобида шундай деди: “Аллоҳ таоло деди: “(Ҳақиқий мўминлар кимлар экани маълум бўлиши) ва жиноятчи кимсаларнинг йўли ошкор бўлиши учун оятларимизни мана шундай муфассал қилурмиз”. Ва деди: “Ким ҳақ йўлни аниқ билганидан кейин пайғамбарга хилоф иш қилса ва мўминларнинг йўлларидан бошқа йўлга эргашиб кетса, биз уни кетганича қўйиб берамиз”. (Нисо: 115). Аллоҳ таоло дарҳақиқат, Китобида мўминларнинг йўлларини ва жиноятчи кимсаларнинг йўлларини, буларнинг оқибатини ва анавиларнинг оқибатини, буларнинг амаллари ва анавиларнинг қилмишларини, буларнинг дўстларини ва анавиларнинг ҳамтовоқларини, анавиларни ёрдамсиз қўйиши ва буларга тавфиқ беришини, буларга тавфиқ берилиши сабаблари ва анавилар ёрдамсиз қўйилиши сабабларини муфассал баён қилди. У субҳанаҳу Китобида икки ишни аниқ-тиниқ айтди. Уларни очиқлади, ёритиб берди ва бағоят баён қилди. Ҳатто кўзлар у иккисини зиё ва зулуматни кўргандек кўрди. Аллоҳни, Китобини ва динини билувчилар мўминларнинг йўлини ҳамда жиноятчи кимсаларнинг йўлини тафсилий суратда билди. Уларга икки йўл ошкор бўлди. Худди мақсадига элтувчи йўл ва ҳалокатга элтувчи йўлдан юрувчи кишига ошкор бўлганидек. Ана ўшалар халқларнинг энг билимдони, одамларга энг манфаатлиси ва уларга энг самимийлари. Ва улар етакчилардир. Шу сабабли саҳобалар ўзларидан кейин қиёмат кунигача келадиганларнинг барчасидан (олий бўлиб) кўзга ташланадилар. Батаҳқиқ, улар залолат, куфр ва ширк йўли ҳамда ҳалокатга элтувчи йўлларда ўсиб-улғайдилар. Уни муфассал суратда билдилар. Сўнг уларга Расул келиб, уларни ушбу зулуматлардан ҳидоят йўлига, Аллоҳнинг тўғри йўлига олиб чиқди. Қоп-қоронғу зулматдан тўла ёруғликка, ширкдан тавҳидга, жаҳолатдан илмга, адашишдан тўғриликка, зулмдан адолатга, довдирлик ва кўрликдан ҳидоят ва басиратга чиқдилар. Эришган ва зафар қучган нарсаларининг миқдори ҳамда юриб ўтган йўлларининг миқдорини билдилар. Дарҳақиқат, бирор нарсанинг ҳусни акси билан ошкор бўлади. Балки нарсалар зидди билан маълум бўлади. Натижада унга кўчиб ўтишган нарсаларига рағбат ва муҳаббатлари, ундан кўчиб ўтишган нарсаларига нафрат ва ёмон кўришлари зиёда бўлди. Улар одамларнинг тавҳид, иймон ва исломни энг яхши кўрувчилари, одамлар ичида унинг зиддини энг ёмон кўрувчилари, йўлни тафсилоти билан билувчилари бўлдилар. 
Саҳобалардан кейин келганларга келсак, улар орасида исломда ўсиб, унинг зиддини тафсилоти билан билмаганлари, натижада мўминлар йўлининг айрим тафсилотлари жиноятчи кимсаларнинг йўли билан чигал бўлиб кўрингани бор. Батаҳқиқ, чигаллик икки йўлни ёки иккисидан бирини билиш заифлашганда юз беради. Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳу) айтганларидек: “Исломда жоҳилиятни билмайдиганлар ўсиб-улғайганда ислом боғичи боғичма-боғич ечилиб боради”. Бу эса Умар розияллоҳу анҳунинг илми мукаммал эканиданки, агар жоҳилият ва унинг ҳукми маълум бўлмаса –у, Расул соллаллоҳу алайҳи ва саллам олиб келган йўлга хилоф бўлган ҳар бир нарса. Батаҳқиқ, у жоҳилиятдан бўлиб, жоҳиликка мансуб. Расулга хилоф бўлган ҳар бир нарса, бас, у жоҳилликдан- ким-ки жиноятчи кимсаларнинг йўлини билмаса, унга бу ошкор бўлмаса яқинда уларнинг айрим йўлларини, у мўминларнинг йўлидан деган гумонга боради. Худди эътиқод, илм ва амал бобидаги кўплаб ишлардан иборат ушбу умматда юз берганидек. У жиноятчи, кофир ва пайғамбарларнинг душманлари йўлидандир. Уларни, у жиноятчи кимсаларнинг йўлидан эканини билмаганлар мўминларнинг йўлларига киргазди-(олиб кирди), унга даъват қилди, унга қарши чиққанларни кофир дея ҳукм қилди, Аллоҳ ва Расули ҳаром қилганини унга нисбатан ҳалол санади. Худди бидъат пайдо қилиб, унга даъват қилган ва унга қарши чиққанларни кофир дея ҳукм қилганлардан иборат жаҳмия, қадария, хавориж, рофиза ва уларга ўхшашлардан бўлган бидъат аҳлининг аксарида юз берганидек. (Сўфий ва сиёсий гуруҳлардан иборат ўз ақидаси ва манҳажида ҳамда залолат аҳлидан бўлган исломга мухолиф бўлганларга мувофиқ келишида элчиларнинг манҳажига хилоф бўладиганлар. Уларни дўст тутадилар ҳамда элчиларнинг издошларига қарши курашадилар ва гоҳида ҳаддан ошганлари уларни кофир дея ҳукм қилади). 
Одамлар бу ўринда тўрт турли:
Биринчи фирқа: Унга мўминларнинг ва жиноятчи кимсаларнинг йўли илм ва амал нуқтаи назаридан муфассал суратда ошкор бўлган киши. Булар халқларнинг энг билимдонлари.
Иккинчи фирқа: Чорва ҳайвонларига ўхшашлардан иборат икки йўлни ҳам кўрмайдиганлар. Улар жиноятчи кимсаларнинг йўлида ҳозир бўлувчироқ ва ундан юрувчироқ.
Учинчи фирқа: Бор эътиборини мўминларнинг йўлини билишга сарфлаган киши, унинг зиддига эмас. У унинг зиддини умумий суратда ва хилоф келганда билади. Мўминларнинг йўлига хилоф бўлган ҳар бир нарса, бас, у ботил. Гарчи уни тафсилий суратда тасаввур қила олмаса-да. Балки мўминларнинг йўлига хилоф келган бирор нарсани эшитса қулоғини ундан буради. Ўзини уни тушуниш ва ботил бўлиш тарзини билиш билан машғул қилмайди. У биринчи гуруҳга хилоф равишда ўзини шаҳватларни хоҳлашдан саломат сақлаган, улар (шаҳватлар) унинг қалбидан ўтмаган ва нафсини уларга ташлаб қўймаган киши манзилатида. Улар эса (биринчи гуруҳ) уни биладилар ва нафслари унга мойил бўлади ҳамда уни ташлашда унга қарши Аллоҳ учун жиҳод қиладилар…
Дарҳақиқат, Умар ибн Хаттобга ушбу масалада савол йўллаб, нома жўнатдилар. Қай бири афзал, шаҳватлар хаёлига келмаган ва фикридан ўтмаган кишими ёки нафси унга қарши улар (шаҳватлар) дея тортишган ва уларни Аллоҳ учун тарк этган кишими? Умар шундай (мактуб) битдилар, нафси маъсиятларни хоҳлайдиган ва у уларни Аллоҳ азза ва жалла учун тарк этган киши, Аллоҳ қалбларини тақво учун имтиҳон қилганлардандир. Уларга мағфират ва улкан ажр бўлгай.
Шунингдек, бидъат, ширк, ботил ва унинг йўлларини билган, уларни Аллоҳ учун ёмон кўрган, ундан ҳазир бўлган ва улардан эҳтиёт бўлишга чорлаган, уларни ўзидан даф қилган, иймонининг юзини тирнашига қўймаган, унда улар на шубҳа ва на шак қолдирмаган, балки уларни билиш билан ҳақни онгли билиши, унга муҳаббати ва уларни ёмон кўриши ва нафрати зиёдалашган киши, бу нарсалар унинг хаёлига келмаган ва қалбидан кечмаган кишидан афзалдир…
Тўртинчи фирқа: Ёмонлик, бидъат ва куфр йўлини муфассал, мўминларнинг йўлини эса умумий билган гуруҳ. Бу, умматларнинг сўзлари, бидъат аҳлининг сўзларига аҳамият қаратган кўпчиликнинг ҳолати. Уларни муфассал билади ва Расул олиб келган йўлни билмайди. Шунингдек, уни умумий билади. Гарчи баъзи нарсаларда унга муфассал бўлган бўлса-да. Уларнинг китобларини чуқур ўйлаб кўрган киши буни ўз кўзи билан кўради. Шунингдек, ким ёмонлик, зулм ва фасод йўлларини билса, ундан юриб, тавба қилиб, яхшиларнинг йўлига қайтса, уни (мўминларнинг йўлини) билиши умрини уни тасарруф қилиш ва юришда ўтказган кишининг билиши каби муфассал суратда уни билувчидан ўзга умумий суратда бўлади. Мақсад шуки, Аллоҳ субҳанаҳу четлашиб, ёмон кўришингиз учун душманларининг йўлини билишингизни яхши кўради. Худди яхши кўриб, юришингиз учун дўстларининг йўлини билишингизни яхши кўрганидек. Ушбу танишликда У субҳанаҳунинг рубубияти умумий экани, ҳикмати, исм ва сифатларининг мукаммаллиги, ўзининг тааллуқли ўринларига боғлиқ экани, ўзининг асари-(изи) ва вожиб қилувчиларини талаб этишидан иборат Аллоҳгина биладиган фойда ва сир-асрорлар бор. Ва бу Унинг рубубияти, мулки, илоҳиёти, яхши ва ёмон кўриши, савоби ва жазосига энг улкан далолатлардан, валлоҳу аълам”.
Аллоҳ субҳанаҳу ушбу умматга олқиш айтди ва уни бошқа умматлардан ажратди. Чунки у яхшиликка буюради ва ёмонликдан қайтаради. Аллоҳ таоло деди: “(Эй уммати Муҳаммад), одамлар учун чиқарилган миллатларнинг энг яхшиси бўлдингиз. Зеро сиз яхши амалларга буюрасиз, ёмон амаллардан қайтарасиз ва Аллоҳга иймон келтирасиз”. (Оли Имрон: 110). 
Бану Исроилдан иборат куфр келтирганларни қоралади ва уларни лаънатлади. Чунки улар бир-бирларини мункардан қайтармасдилар. Аллоҳ таоло деди: “Бани Исроил орасидан кофир бўлган кимсалар Довуд ва Ийсо бинни Марям тилида лаънатлангандирлар. Бунга сабаб уларнинг қилган исёнлари ва тажовузкор бўлганларидир. ”. (Моида: 78-79). 
Бу, Қуръон матнлари ва тафсир имомларининг сўзларидан парчалар.
Суннатга келсак, дарҳақиқат, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам хато ва шубҳаларни бирма-бир рад қилардилар, ҳад-ҳудудларни қойим қилардилар. Жазо қўллашни вожиб қиладиган нарса ундан такрор юз берган кишига, дарҳақиқат, дарралаш ёки (қўлини) кесиш билан унга жазони такрор қўллардилар. У киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам ботилга ҳеч қачон иқрор бўлмаганлар. Бунинг бари Қуръон ҳақни муфассал баён қилиши, шубҳа ва ботилни тафсилий рад этиши билан эди.
Шунга қарамай ҳаққа ёрдам қўлини чўзиш, унинг ҳимоясига туриш ва ботилни рад этиш балки душманларга ўлдирувчи ҳамла қилиш учун шоирларни жанга шайлардилар.
Зуҳрийдан ривоят: “Абу Салама ибн Абдурраҳмон Ҳассон ибн Собит Абу Ҳурайрага Аллоҳ ҳаққи дея Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Эй Ҳассон! Расулуллоҳ номидан жавоб бер”, деб айтганларини эшитганмисиз дея гувоҳлик беришларини сўраганини эшитганини менга хабар қилди. Шунда Абу Ҳурайра: Ҳа, деди”. (“Саҳиҳ Муслим (2458)).
Адий ибн Собитдан ривоят: “Баро ибн Озибни шундай деганини эшитдим: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Ҳассон ибн Собитга: “Уларга ҳажв қилинг ёки уларни ҳангома қилинг. Жаброил сиз билан”, деганларини эшитдим”. (“Саҳиҳ Муслим (2486)). 
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Қурайшни ҳажв қилинглар. Батаҳқиқ, у уларга ўқ узишдан-да шиддатлироқдир”. У кишидан (Оиша розияллоҳу анҳодан) ривоят қилинган узун ҳадисда у киши (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Абдуллоҳ ибн Роваҳа сўнг Каъб ибн Молик сўнгра Ҳассон розияллоҳу анҳумни чорладилар. Шунда у Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламни рози қиладиган шер айтди. Оиша розияллоҳу анҳо дедилар: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳассон уларни ҳажв қилди. (Мўминларнинг қалбига ҳам, ўзининг қалбига ҳам) шифо олиб кирди”, дедилар. (“Саҳиҳ Муслим (2490)). 
Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ “Муснад”да Шўъбанинг ривоят йўлидан ривоят қилди: Исмоил ибн Абу Холиддан ривоят: Қайс ибн Абу Ҳозим Абу Бакр Сиддиқдан шундай ҳадис айтаётганини эшитдим: у киши маъруза қилиб, деди: “Эй одамлар! Сизлар бу оятни ўқийсизлар ва уни Аллоҳ қўйган ўриндан ўзгасига қўясизлар: “Эй мўминлар, ўзингизни билингиз! (Яъни гуноҳлардан сақланингиз!) Модомики, ҳақ йўлни тутган экансиз, адашган кимсалар сизларга зарар етказа олмас”. (Моида: 105). Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деяётганларини эшитдим: “Агар одамлар ўрталарида мункарни кўриб, уни инкор қилмасалар яқинда Аллоҳ барчаларини азоблайди”. (Муснад (1/221) 53-ҳадис, Марвазий “Муснад Сиддиқ” (86-89), Абу Яъло “Муснад” (1/118-120) 128-132 ҳадис. Иккиси Исмоил ибн Абу Холиднинг ривоят йўлидан. Бу иснод саҳиҳ. (Санад) кишилари “Саҳиҳайн” (иснодидаги) кишилар. Ибн Ҳиббон ўз “Саҳиҳ”ида (1/539-540) 304-305 ҳадис, ушбу сарлавҳа остида ривоят қилди: “Мункар ва зулм ошкор бўлса, уларни ўзгартиришни биладиган кишига умумий жазо келишидан ҳазир бўлишни баён қилиш”. Ва бошқа сарлавҳада: “Оятни таъвил қилувчи гоҳида ўз таъвилида хатога йўл қўйишини баён қилиш, гарчи у фазл ва илм аҳлидан бўлса-да”. Ибн Можа “Фитналар” (4005)да ушбу: “Яхшиликка буюриш ва ёмонликдан қайтариш ҳақидаги боб”, сарлавҳаси остида Аҳмад ва у киши билан бирга эслаб ўтган кишилар лафзи билан ривоят қилди. Абу Довуд “Малоҳим” (3448), Термизий “Фитналар” (2257)да: “Мункар ўзгартирилмаганда азоб тушиши ҳақида келган ҳужжатлар ҳақидаги боб”, сарлавҳаси остида ривоят қилди. Термизий ушбу ҳадис ривояти кетидан шундай деди: “Бу бобда Оиша, Умму Салама, Нуъмон ибн Башир, Абдуллоҳ ибн Умар ва Ҳузайфалардан (ривоят қилинди)”. Абу Довуд ва Термизийнинг лафзида: “Агар золимни кўрсалар…”. Икки лафз ўртасида қарама-қаршилик йўқ). 
Нуъмон ибн Башир розияллоҳу анҳудан ривоят, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар: “Аллоҳнинг чегаларида турувчи ва унга воқеъ бўлувчи-(тушувчи)нинг мисоли, худди кемада ўз улушига эга бўлган қавм мисоли каби. Баъзилари унинг (кеманинг) юқорисидан, айримлари эса унинг қуйидан жой олдилар. Унинг остида бўлганлар юқориларидан ўтганлардан сув сўрадилар. Ва: (кемани) тешиб, юқоримиздагиларга озор бермасак, дедилар. Агар (юқоридагилар) уларни ва улар хоҳлаган ишни тарк этсалар барчалари ҳалок бўлади. Агар қўлларидан тутсалар (ўзлари) нажот топадилар ва барчалари нажот топади”. (Бухорий (2493, 2686), Термизий (2173)).
Бухорий “Гувоҳликлар”да ушбу лафз билан ривоят қилди. Ва уни “Шериклик”да ушбу лафз билан келтирди: “Аллоҳнинг ҳудудларида тилёғламалик қилувчи ва унга тушувчининг мисоли…”.
Термизий мана бу лафз билан келтирди: “Аллоҳнинг ҳудудларида турувчи ва унда тилёғламалик қилувчининг мисоли…”. Ва: Ҳасан, саҳиҳ ҳадис, деди.
“Лисан”да “دهن” моддасида шундай деди: “Тилёғламалик ва хушомад қилиш сохтакорлик ва юмшоқлик. Тилёғламалик ичидаги нарсанинг аксини ошкор қилиш. Хушомад қилиш эса алдов билан муомала қилиш. Киши мунофиқлик қилганда тилёғламалик қилди, дейилади”.
Аллома Муборакпурий деди: “Қайтарилган тилёғламалик билан буюрилган муроса-и мадора қилиш ўртасидаги фарқ шуки, шариатда тилёғламалик қилиш мункарни кўриб, уни даф қилишга қодир бўлади ва хавф ёки таъмагирлик ёҳуд ундан уялиш ёкида динга эътиборнинг озлиги сабаб унга қўл урувчи ёки ўзганинг тарафини сақлаган ҳолда уни даф қилмайди. Муроса-и мадора қилиш эса ўзининг улуши ҳамда моли ва обрўсига боғлиқ бўлган ҳақни тарк этиш билан унга мувофиқ келиш. Ёмонлик ва зарар юз беришини даф этиш учун ундан сукут сақлайди”. (“Туҳфатул Аҳвазий” (6/329)).
Ушбу ҳадис ботилдан сукут сақлаш ва унда тилёғламалик қилишнинг ҳалок қилувчи натижаларининг хатари борасида ажойиб, очиқ-ойдин мисолки, залолатлари умматнинг дини ва дунёсини ҳалок қилишга олиб борадиган бидъатчилар ва маъсият аҳлига темирдан бўлган қўл билан урилиши вожиб бўлади.
Дарҳақиқат, Расул соллаллоҳу алайҳи ва саллам яхшиликка буюришни жиҳод деб эътибор қилдилар. Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Аллоҳ мендан олдинги умматга жўнатган бирор пайғамбар йўқки, албатта, унинг умматидан ҳаворий ва асҳоблари бўлиб, унинг суннат-(йўл)ини ушлайдилар, буйруғига иқтидо қиладилар. Сўнг улардан кейин қилмайдиган ишларини айтадиган, буюрилмаган ишларни қиладиган ўринбосарлар келади. Ким уларга қарши қўли билан жиҳод қилса, бас, у мўмин. Ким уларга қарши тили билан жиҳод қилса, бс, у мўмин. Ким уларга қарши қалби билан жиҳод қилса, бас, у мўмин. Бунинг ортида хардал уруғичалик иймон йўқ”. (“Саҳиҳ Муслим” 80-саҳифа). Шу ўринда имом Яҳё ибн Яҳё деди: “Суннатни ҳимоя қилиш қилич билан зарба беришдан афзал”. Шайхул Ислом Ибн Таймия деди: “Бидъат аҳлига рад берувчи мужоҳиддир”.
Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ушбу қавлларига ўхшаши билан хабар берганларидек залолат юз берганда: “Яҳудлар етмиш бир фирқага бўлинди. Насоролар етмиш икки фирқага бўлинди. Яқинда умматим етмиш уч фирқага бўлинади. Биттасидан ташқари барчаси дўзахда”. Улар: “Ким у, эй Расулуллоҳ?”, дедилар. У киши: “Жамоат”, дедилар. Ушбу ҳадис ривоятларининг бирида: “Мен ва саҳобаларим йўлига ўхшашида бўлганлар”.
Ва ушбу сўзларига ўхшаш: “Албатта ўзларингиздан олдингиларнинг йўлларига ёйнинг кетидаги патлари баб-баробар (бўлгани) каби эргашиб кетасизлар. Ҳатто калтакесакнинг инига кирсалар, албатта, сизлар ҳам унга кирасизлар”. Яҳуд ва насоролар(ни назарда тутямсиз)ми, эй Расулуллоҳ?-дейилди. У киши: “Ҳа”, дедилар.