У киши раҳимаҳуллоҳ шундай дедилар: “Шунда унга юқорида ўтганлар билан жавоб беринг. У ҳам бўлса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларга қарши жанг қилган кимсалар сен менга зикр қилган нарсаларга иқрор бўлгандилар”. Бу ҳозир жавобнинг биринчи поғонаси. Унга: сен эслаб ўтган нарсаларда биз сен биланмиз. Бироқ Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларга қарши жанг қилган ҳамда уларга кофир ва мушрик дея ҳукм қилган мушрикларнинг ҳолатига назар ташлайлик. Уларнинг ҳолати қандай эди?-дейсиз.
Қуръонга қарайлик, унда нима дейилган? Қуръонда улар Аллоҳнинг ёлғиз ўзи Яратувчи, Унинг ёлғиз ўзи ризқ берувчи, Унинг ёлғиз ўзи фойда ва зарар берувчи эканига иқрор бўлганликлари айтилган. Агар: бунга далил нима? Улар шундай эътиқод қилганмилар?-деса, биз: ҳа, араб мушриклари шундай эътиқод қилганлар, деймиз. Аллоҳ азза ва жалла айтганидек:

وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ

“(Эй Муҳаммад), қасамки, агар сиз улардан ўзларини ким яратгани ҳақида сўрасангиз, албатта улар: «Аллоҳ», дерлар”. (Зухруф: 87). Ва Аллоҳ азза ва жалланинг ушбу қавли:

وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ

“Қасамки, агар сиз улардан «Осмонлар ва ерни ким яратган», деб сўрасангиз, улар албатта «Аллоҳ» дерлар”. (Зумар: 38). Бошқа оятда Аллоҳ азза ва жалла деди:

وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ

“ (Эй Муҳаммад), қасамки, агар сиз улардан: «Осмонлар ва ерни ким яратган?» деб сўрасангиз, албатта: «Уларни қудратли ва доно (Аллоҳ) яратган», дерлар. (Аммо ўзлари ҳеч нарса ярата олмайдиган бут ва санамларни У зотга шерик қилиб, уларга сиғинурлар)”. (Зухруф: 9). У азза ва жалла деди:

قُل لِّمَنِ الْأَرْضُ وَمَن فِيهَا إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
سَيَقُولُونَ لِلَّهِ

“(Эй Муҳаммад, уларга) айтинг: «Агар билгувчи бўлсанглар (айтинглар-чи), бу ер ва ундаги бор жонзот кимники?» Улар: «Аллоҳникидир», дерлар”. (Мўминун: 84-85). Юнус сурасидаги оятда шундай деди:

قُلْ مَن يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ أَمَّن يَمْلِكُ السَّمْعَ والأَبْصَارَ وَمَن يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيَّتَ مِنَ الْحَيِّ وَمَن يُدَبِّرُ الأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللّهُ

“(Эй Муҳаммад) айтинг: «Ким сизларга осмон ва заминдан ризқ берур ёки ким қулоқ-кўзларингизга эгалик қилур?! Ким ўликдан тирикни чиқарур ва тирикдан ўликни чиқарур ҳамда ким барча ишларни тадбир қилиб турур?!» Улар албатта: «Аллоҳ», дейдилар”. (Юнус: 31).
Демак, кўплаб оятларда сен унга эътиқод қўйиш билан мушрик бўлмайман дея сифатлаганинг ушбу эътиқод (зикр қилинди). Айтамизки: Аллоҳ азза ва жалла бу билан жоҳилият аҳли мушрикларини сифатлади.
Иккинчи поғона: “Улар бутлари бирор нарсани бошқармаслигига иқрор бўлардилар”. Бут – ибодат билан унга юзланиладиган нарса. У асосан сурат кўринишида бўлмайди. Санам эса сурат кўринишида бўлади. Гоҳида санамга Аллоҳ азза ва жаллани қўйиб (унга) ибодат қилингани эътибори билан бут дейилади. Аллоҳ азза ва жалла Иброҳим алайҳиссалом қиссалари ҳақида Анкабут сурасида айтганидек:

إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَوْثَاناً وَتَخْلُقُونَ إِفْكاً

“Сизлар Аллоҳни қўйиб фақат бутларга ибодат қилмоқдасизлар ва (уларни «илоҳлар» деб) ёлғон тўқимоқдасизлар”. (Анкабут: 17). Бошқа оятда Иброҳим алайҳиссалом қиссаси ҳақида шундай деди:

مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي أَنتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ

“Сизлар доимо чўқинадиган бу ҳайкаллар нимадир (яъни нега жонсиз ҳайкалларга сиғиняпсизлар?!”. (Анбиё: 52).
Демак, улар бут ва санамлар эди. Бут сурат кўринишида бўлмаган нарса. Мушриклар ширкига назар ташлаб, унга: мушриклар бутлари бирор нарсани бошқармаслигига иқрор бўлардилар, деймиз.
Мушрик, бут бошқарувда бирор улушга эга эмаслигига иқрор бўларди. Демак, “Ла илаҳа иллаллоҳ” калимасидан бош тортгани ва у сабабли мушрикка айлангани Аллоҳ азза ва жалладан бошқа бошқарувчи бор деб эътиқод қилгани жиҳатидан бўлмаган. Чунки Аллоҳ азза ва жалла шундай деди:

وَمَن يُدَبِّرُ الأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللّهُ

“Ҳамда ким барча ишларни тадбир қилиб турур?!» Улар албатта: «Аллоҳ», дейдилар”. (Юнус: 31). Бу иккинчи муқаддима.
Биринчи муқаддима: мушриклар Аллоҳ азза ва жалла ҳаққида У бошқарувда ягона дея рубубиятни эътиқод қилишлари. Буни ўзи ҳақида айтганидек. Яъни, мушрик ўзи ҳақида ушбу гувоҳликни бергани каби.
Иккинчи қадам: уларнинг бутлар ҳаққидаги эътиқоди. У қандай эди? Араблар бутлар ҳаққида улар бирор нарсани бошқармайди деб эътиқод қилганларини айтди.
Агар бунга оятлар ва арабларнинг ҳолатини далил сифатида келтирсангиз натижа ҳосил бўлади. У ҳам бўлса: улар обрў ва шафоатни ирода қилгандилар. Нима учун фақат обрў ва шафоатни ирода қилгандилар? Чунки Аллоҳ азза ва жалла шундай деди:

وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى

“У зотдан ўзга «дўстлар»ни («илоҳ») қилиб олган кимсалар: «Биз (ўша «илоҳ»ларимизга) фақат улар бизни Аллоҳга яқин қилишлари учунгина ибодат қилурмиз», (дерлар).”. (Зумар: 3). Араб тилида қарор топган қоидалардан бири шуки, “ما” калимаси ва ундан кейинги “إلا”, ўзидан кейин келадиган нарсани инкор этади. “إلا” эса чекловни ифодалайди. Гўёки у уларнинг сўзлари ҳақида шундай деди: уларга бирор нарса ва сабаблардан бирор сабаб боис ибодат қилмаймиз. Улар ризқ беришга эга бўлганликлари учун эмас, улар ўлим ва ҳаётга эгалик қилгани учун эмас. Улар ишни бошқаришгани учун ҳам эмас. Уларга фақат бир нарса боис ибодат қиламз: у ҳам бўлса бизни Аллоҳга яқин қилишлари учун.
Бундан шу натижа қўлга киритиладики: мушрикларнинг ширки ушбу бутлар Аллоҳга яқинлаштиради дея эътиқод қилишлари, ушбу бутларнинг Аллоҳ ҳузурида манзилати ва Аллоҳ даргоҳида обрўси бор, демак, улар яқинлаштиради дея эътиқод қилишлари билан бўлди. Ибодат қилинган ушбу бутлар нима эди?
Фаришталар. Шундай эмасми?

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلَائِكَةِ أَهَؤُلَاء إِيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ
قَالُوا سُبْحَانَكَ أَنتَ وَلِيُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ

“(Эсланг, Аллоҳ) уларнинг (яъни мушрикларнинг) барчаларини тўплаб, сўнгра фаришталарга «Ана у (мушриклар) сизларга ибодат қилгувчи бўлганмидилар?» дейилган кунда. (Фаришталар): «Пок Парвардигор, Сен Ўзинг бизларнинг дўстимиздирсан, улар эмас. Йўқ, улар жинларга ибодат-итоат қилар эдилар. Уларнинг кўплари (жинларга) иймон келтиргувчидирлар», дерлар”. (Сабаъ: 40-41). У азза ва жалла авлиёлар ҳақида деди:

أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء

“Ёки, улар (Аллоҳни) қўйиб (бошқа) «дўстлар»ни ушлаб олдиларми (яъни, ўшаларга сиғинмоқдаларми)?!”. (Шўро: 9). Аллоҳ азза ва жалла Ийсо алайҳиссалом қиссасида шундай деди:

وَإِذْ قَالَ اللّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنتَ قُلتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلَـهَيْنِ مِن دُونِ اللّهِ

“Эсланг (эй Муҳаммад), Аллоҳ: «Эй Ийсо бинни Марям, одамларга: «Аллоҳни қўйиб, мени ва онамни илоҳ қилиб олинглар», деб сен айтдингми?» — деганида,…”. (Моида: 116). У Зот Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга шундай деди:

وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً

“Албатта (барча) масжидлар Аллоҳникидир. Бас, (масжидларда) Аллоҳ билан бирга яна бирон кимсага дуо-илтижо қилманглар!”. (Жин: 18). Инкор қилинган маъбудотларнинг бир неча тури зикр қилинди. Аллоҳ азза ва жалланинг ушбу қавли нозил бўлганда:

إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُونَ
لَوْ كَانَ هَؤُلَاء آلِهَةً مَّا وَرَدُوهَا

“(Эй мушриклар), сизлар ҳам, Аллоҳни қўйиб сиғинаётган бутларингиз ҳам жаҳаннам ўтинларидир. Сизлар у (жаҳаннамга) тушгувчидирсизлар. Агар (сизлар сиғинадиган бутларингиз) ҳақиқий илоҳлар бўлганида (жаҳаннамга) тушмаган бўлур эдилар”. (Анбиё: 98-99). Мушриклар хурсанд бўлиб: демак, тез кунда солиҳлар билн бирга бўлар эканмиз. Тез кунда Лот билан бирга бўламиз. Яқинда Ийсо ва Узайр билан бирга бўламиз. Яқинда шундай-шундайлар билан бирга бўламиз. Ибодат қилганларимиз билан бирга, дедилар.
Шунда Аллоҳ азза ва жалла ушбу қавлини нозил қилди:

إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنَى أُوْلَئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ
لَا يَسْمَعُونَ حَسِيسَهَا وَهُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُونَ

“Албатта Бизнинг томонимиздан гўзал (манзилат-мартаба) берилган зотлар - ана ўшалар (жаҳаннамдан) узоқ қилинурлар. Улар унинг шарпасини ҳам эшитмаслар. Улар ўзлари истаган неъматларда абадий қолгувчидирлар”. (Анбиё: 101-102). Демак, шубҳа эгаси айтган нарса даъво экани келиб чиқар экан, унга дафъатан-(тўсатдан): бу даъво. Балки сен мушриксан, деб юборманг. Йўқ. Унга: уларни (жумлаларни) бирин-кетин оламиз-(киришамиз). Сен ҳозир: мен Аллоҳга ширк келтирмаяпман, деяпсан ва шундай-шундай дея гувоҳлик беряпсан, дейсиз. Айтамизки: оятлардаги мушрикларнинг ҳолатига назар ташлайлик. Агар мушрикларнинг ҳолатини ўйлаб кўрсангиз ва унга оятларни тиловат қилиб берсангиз ҳамда уларни (оятларни) унга мушрикларнинг ҳолати қандай бўлганди, улар ҳам мана бу (кимса) иқрор бўлган нарсага иқрор бўлганларини тушунтирсангиз, бас, уни иккинчи қадамга кўчириб ўтказасиз: у ҳам бўлса мушриклар бутлари борасида улар бирор нарсани бошқаради деб эътиқод қилмасдилар.
Сўнг уни шундан кейин сизга юқорида ширкнинг маъноси ҳақида айтиб ўтганларимдаги учинчи қадамга кўчирасиз. Унга ширкнинг маъноси ва “Ла илаҳа иллаллоҳ”нинг маъносини ёритиб берасиз. Сўнг уни ана у (мушрик)лар “Ла илаҳа иллаллоҳ”га рози бўлмаганликларига кўчириб ўтказасиз. Чунки улар оят матнига биноан яқинлик ирода қилгандилар. Яна Зумар (сураси)даги оят матнига биноан шафоатни хоҳлагандилар:

أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ شُفَعَاء قُلْ أَوَلَوْ كَانُوا لَا يَمْلِكُونَ شَيْئاً وَلَا يَعْقِلُونَ
قُل لِّلَّهِ الشَّفَاعَةُ جَمِيعاً

“(Йўқ, мушриклар тафаккур қилмадилар), балки улар Аллоҳдан ўзга «оқловчилар»ни (яъни ўзларининг гумонларича уларни Аллоҳ ҳузурида шафоат қиладиган «оқловчилар»ни — бутларни) ушладилар. (Эй Муҳаммад), айтинг: «(Ўша жонсиз бутлар сизларни оқлайдими?!) Агар улар бирон нарсага эга бўла олмайдиган ва (бирон нарсани) англамайдиган бўлсалар ҳам-а!». Айтинг: «Барча шафоат-оқлов ёлғиз Аллоҳникидир…”. (Зумар: 43-44). У (шафоат) ёлғиз Уникидир, Ундан ўзгасиники эмас. Яъни, мулк-(эгалик қилиш) нуқтаи назаридан. У (шафоат)нинг ҳукми ҳақида сизга хабар берган Зот У азза ва жалладир. Шафоат қилишда ишни сиз хоҳлагандек тасарруф қилиш билан бошламайсиз. Балки у (шафоат) лойиқлик-(мустаҳиқлик) жиҳатидан Аллоҳ азза ва жалланики. Эгалик қилиш, буюриш ва қайтариш нуқтаи назаридан У азза ва жалланикидир.
“Унга Аллоҳ ўз Китобида зикр қилган ва ёритиб берганларини ўқиб беринг!”.
Шу билан сизга маълум бўладики, ушбу шубҳа, сиз унга албатта йўлиқадиган шубҳалар жумласидан. Кўплаб одамларга у кириб борган. Қандай? Мен мўминман. Мен шундай-шундайман. Яъни, солиҳ ва авлиёлардан бўлган бир кишининг қабрига борганим ва унга: мени шафоат қилинг. Сизни Аллоҳ ҳузурида обрў ва ўрнингиз бор. Аллоҳдан менга фарзанд ато этишини сўранг. Аллоҳдан менга вазифа-(мансаб) беришини сўранг. Аллоҳдан ишимни енгил қилишини сўранг, деганим учун-а? Шу билан Абу Жаҳл ва бошқалар каби мушрик бўламанми?-дейди
Бу, ҳиссиёт жиҳатидан кўпчиликка тарқалган. Айтадики: мен намоз ўқийман, закот бераман, Аллоҳ Яратувчи, ризқ берувчи деб эътиқод қиламан, Аллоҳ азза ва жаллага ширк келтирмайман.
У ҳақиқатда ўзи тушган нарсани инкор этди. Шунинг учун Санъоний “Татҳир ал-Эътиқод” рисолаларида, шунингдек, Шавконий маъруф бўлган “Тавҳид ал-Ибада” рисолаларида Яманда дуч келган нарсалар ҳақида айтадилар: номлар ҳақиқатларни ўзгартирмайди. Яъни, гарчи мушриклар ва мушрикларнинг уламолари номларни ўзгартирсалар-да, батаҳқиқ, ҳақиқатлар ўзгармайди. Шафоат талаб қилиш ва яқинлик талаб қилишни тавассул деб атасалар-да, батаҳқиқ, бу ҳақиқатни ўзгартирмайди. Агар уни улардан сўраш деб атасалар, шайх бу ўринда улар ҳақида айтганларидек: “Мен Аллоҳдан улар воситасида талаб қиламан”. Бу ишнинг ҳақиқатини ўзгартирмайди. Тўғри улар Аллоҳдан талаб қиладилар. Бироқ улар анавиларнинг шафоатини васила қилувчидирлар, айни уларнинг зотларини эмас. Улардан бири: мени шафоат қилинг, Аллоҳдан мен учун сўранг, Аллоҳдан мен учун талаб қилинг ва шунга ўхшашларни айтади. Буларнинг бари яқинлик талаб қилиш ёки шафоатни очиқ айтмаса-да улар шафоат қилишлари учун уларга қурбат ҳосил қилади. Айтадики: мен унга қурбат ҳосил қиляпман. Валий учун жонлиқ сўяман. Бироқ мен жонлиқ сўйиш билан Аллоҳни мақсад қиламан. Лекин ушбу солиҳ банданинг қалби менга ошно бўлиши учун валийга сўяман. Чунки мен сўйишим билан у Аллоҳдан мен учун сўрайди.
Демак, Аллоҳдан ўзгасига ибодат қилган –бут, санам, қабрлар, авлиё ва ўликларга ибодат қилганларнинг- мақсади ўшалар уларни шафоат қилиши эди. Уларнинг мақсади бу нарсаларни мустақил равишда Раб ва илоҳ қилиб олишлик эмасди. Ширк келтирганлардан бирор кишининг мақсади бундай бўлмаган. Бироқ уларнинг мақсади қурбат ва яқинлик истаги эди.
Демак, шубҳани рад қилишда қуйидагиларга эҳтиёж сезасиз:
Биринчи: муқаддималарда босқичма-босқич илдамлайсиз.
Иккинчи: шубҳани умуман қандай рад қилиш ва шубҳанинг жумлаларига қандай тафсилот киритишни тушуниб оласиз. Шунда уларга алоҳида-алоҳида раддия берасиз.
Учинчи: шубҳа ташлаганда ҳар бир жумлага бирин-кетин тафсилот киритиш билан муфассал раддия беришдан олдин мужмал раддия ёки умумий раддияни аввал келтирасиз.
Унга мушрикларнинг ҳолатини эсга оласиз. Сен мушрик эмассан ёки сен шундай-шундай дейиш билан мужодала қилмайсиз. Бироқ унга мушрикларнинг ҳолатини сифатлаб беринг ҳамда биз эслаб ўтган сўзнинг тафсилотини (айтинг). Шундан кейин мушрик бўлишнинг маъноси, тавҳид калимасини инкор қилувчи бўлишнинг маъноси ва юқорида ўтганларнинг охиргисига кўчиб ўтинг.
Бу, шубҳани рад этишда қандай босқичма-босқич илдамлашингизни тасаввур қилишингизда муҳим ишлардан. Шубҳа ортидан ҳиссиёт билан қўзғалиб, гоҳида ундаги шубҳани кучайтириб юборадиган сўз билан унга тўсатдан сўзлаб юборманг. Далил қойим қилиш ва мухолифга ҳужжат қойим қилиш қоидаларидагидек (босқичдан босқичга) кўчиб ўтишлик лозимдир. Унинг шаънида иттифоқ қилинган нарсадан ихтилофи озроқ бўлганига кўчиб ўтасиз. Сўнг (ихтилоф) кўпроқ бўлгани ваҳаказо.
Ихтилофни кучайтирадиган масаладан бошламанг. Энг аниқ-равшандан бошланг. Сўнг ундан кейин аниқ-равшанлиги бир даража озроғига, сўнгра очиқ-ойдинлиги янада озроғига кўчиб ўтинг ваҳакзо. Мушкили кўпроқ бўлганидан бошласангиз, батаҳқиқ, у қаноат ҳосил қилмайди. Чунки англашилмовчилик кўпроқ бўлгани кўп муқаддималарга эҳтиёж сезади.
Демак, у билан аниқ-равшанлиги кўпроқ бўлганидан бошланг. Мисол учун:
Биринчи: рубубият тавҳидига иқрор бўлишлари жиҳатидан араб мушрикларидан бўлган мушрикларнинг ҳолатини сифатлаб беринг.
Иккинчи: араб мушриклари ўз бутлари бирор нарса бошқармаслигига иқрор бўлишлари.
Учинчи: Қуръоннинг бу борадаги матнига биноан улар фақат яқинлик ва шафоатни хоҳлаганларини баён қилиш.
Бироқ у билан ибодатнинг маъносидан бошласангиз сизга ихтилофларни олиб келиши мумкин. Сизга: йўқ, ибодат у шундай-шундай, дейди. Агар у билан такфирга киришсангиз, бу ўринда сизга қарши боради ва: йўқ, у шундай-шундай, дейди. Демак, у билан мушриклар ширкининг қайд этишдан бошлайсиз. Унга бу шубҳасини улар фақат яқинлик хоҳлагандилар дея рад этасиз. Демак, босқичма-босқич бориш жуда муҳим. Афсуски тавҳидга даъват қиладиган баъзилар даъват қилинаётган кишини ўзидагидан улканроқ шубҳага тушириб қўядилар. Чунки ўзлаштирган масалаларга келиб, улар наздида аниқ-равшан бўлган нарсалар билан у масалалар ҳақида жавоб беришни хоҳлайди. У эса тортишувчи наздида аниқ-равшан бўлмаган. Натижада англашилмовчилик устига англашилмовчилик зиёда бўлади.

Агар: бу оятлар санамларга ибодат қилганлар ҳақида нозил бўлган. Ахир солиҳларни қандай қилиб санамлар каби қилмоқдасизлар? Ёки қандай қилиб пайғамбарларни санамлар қилиб қўймоқдасизлар?-деса, бас, унга юқоридагилар билан жавоб беринг. Агар у, кофирлар рубубиятнинг бари Аллоҳ учун дея гувоҳлик берганлари, қасд қилганларидан фақат шафоатни ирода қилганларига иқрор бўлса, бироқ эслаб ўтганига биноан уларнинг фели билан ўзининг фели ўртасини ажратишни хоҳласа, унга кофирлар орасида санамларга дуо қилганлари бўлгани, улар орасида авлиёларга дуо қилганлари бўлганини ёдга олинг. Аллоҳ улар (авлиёлар) ҳақида шундай деди:

أُولَـئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ

“Улар (илоҳ деб) илтижо қиладиган ўша кимсаларнинг ўзлари ҳам Парвардигорга қай бирлари яқинроқ бўлиш учун йўл изларлар”. (Исро: 57).
Ийсо ибн Марям ва унинг онасига дуо қилардилар. Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло деди:

مَّا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُلاَنِ الطَّعَامَ انظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الآيَاتِ ثُمَّ انظُرْ أَنَّى يُؤْفَكُونَ
قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرّاً وَلاَ نَفْعاً وَاللّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

“Масиҳ бинни Марям фақат бир пайғамбар бўлиб, ундан илгари ҳам кўп пайғамбарлар ўтгандир. Унинг онаси эса сиддиқа — Аллоҳга ҳаққи-рост иймон келтирган аёлдир. Иккалалари ҳам таом ер эдилар. (Эй Муҳаммад), оят-ҳужжатларни уларга қандай баён қилишимизни кўринг, сўнг уларни қандай бўҳтон томонга оғаётганларни кўринг! Айтинг: «Аллоҳни қўйиб, сизлар зарар ҳам, фойда ҳам беришга эга бўлмаган нарсаларга ибодат қиласизми? Аллоҳ эшитгувчи, билгувчидир»”. (Моида: 75-76).
Унга Аллоҳ таолонинг ушбу қавлини ёдга олинг:

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلَائِكَةِ أَهَؤُلَاء إِيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ
قَالُوا سُبْحَانَكَ أَنتَ وَلِيُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ

“(Эсланг, Аллоҳ) уларнинг (яъни мушрикларнинг) барчаларини тўплаб, сўнгра фаришталарга «Ана у (мушриклар) сизларга ибодат қилгувчи бўлганмидилар?» дейилган кунда. (Фаришталар): «Пок Парвардигор, Сен Ўзинг бизларнинг дўстимиздирсан, улар эмас. Йўқ, улар жинларга ибодат-итоат қилар эдилар. Уларнинг кўплари (жинларга) иймон келтиргувчидирлар», дерлар”. (Сабаъ: 40-41).
Ва Аллоҳ таолонинг ушбу қавли:

وَإِذْ قَالَ اللّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنتَ قُلتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلَـهَيْنِ مِن دُونِ اللّهِ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ مَا لَيْسَ لِي بِحَقٍّ إِن كُنتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِي وَلاَ أَعْلَمُ مَا فِي نَفْسِكَ إِنَّكَ أَنتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ

“Эсланг (эй Муҳаммад), Аллоҳ: «Эй Ийсо бинни Марям, одамларга: «Аллоҳни қўйиб, мени ва онамни илоҳ қилиб олинглар», деб сен айтдингми?» — деганида, (Ийсо) айтди: «Эй пок Парвардигор, ҳаққим бўлмаган нарсани айтиш мен учун дуруст эмас-ку. Агар айтган бўлганимда, Сен албатта билар эдинг. Зотан Сен нафсимдаги бор нарсани билурсан. Аммо мен Сенинг нафсингдаги ҳеч нарсани билмасман. Фақат Сен Ўзинг ғайб илмларининг билимдонисан”. (Моида: 116).
Унга: Аллоҳ санамларни қасд қилганларни кофир дегани ва яна солиҳларни қасд қилганларни кофир дегани ҳамда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларга қарши жанг қилганларини билдинг, деб айтинг.
Шарҳ:
Ушбу “Шубҳаларни аритиш” (дея аталмиш) буюк рисолада имом, мужаддид раҳимаҳуллоҳ юқорида муфассал баён қилинган муқаддималарни келтирдилар. Сўнг мушриклар шубҳаларининг асосларини келтирдилар ва уларга умумий жавоб бердилар. Сўнгра шубҳаларини эсга олиш ва унга муфассал жавоб беришни бошладилар.
У киши раҳимаҳуллоҳ дедилар: “Агар: бу оятлар санамларга ибодат қилганлар ҳақида нозил бўлган. Ахир солиҳларни қандай қилиб санамлар каби қилмоқдасизлар? Ёки қандай қилиб пайғамбарларни санамлар қилиб қўймоқдасизлар?-деса, бас, унга юқоридагилар билан важоб беринг. Агар у, кофирлар рубубиятнинг бари Аллоҳ учун дея гувоҳлик берганлари, қасд қилганларидан фақат шафоатни ирода қилганларига иқрор бўлса, бироқ эслаб ўтганига биноан уларнинг фели билан ўзининг фели ўртасини ажратишни хоҳласа, унга кофирлар орасида санамларга дуо қилганлари бўлгани, улар орасида авлиёларга дуо қилганлари бўлганини ёдга олинг…”.
Ушбу шубҳа кўпчиликка тарқалган. Ҳатто кейинги муфассирлар Қуръонда Аллоҳ азза ва жалладан ўзгасига ибодат қилинганини қайтарув жиҳатидан ёдга олса ёки мушриклар Аллоҳдан ўзгасига ибодат қилганларини васф қилса, буни санамларга ибодат дея изоҳладилар. Дарҳақиқат, луғатда қарор топган нарса шуки, санам ўйилган суратдир. Яъни, сурат шаклида ўйилган нарса. Шундай бўлар экан, батаҳқиқ, санам ё тош ёки тахта ёҳуд хамир ёкида хурмо бўлади. Шунга кўра араб ва улардан бошқа мушрикларлар Аллоҳдан ўзгасига юзланган ибодатни санамларга қаратилган эди дедилар. Шунинг учун Қурайш кофирлари фақат санамларга ибодат қилгани учун кофир бўлган дедилар. Шунингдек, улардан олдинги кофирлар ҳам санамларга ибодат қилганлари учун кофир бўлганлар (дея изоҳладилар). Бу, аҳли сунна вал жамоа ақидасига мухолиф бўлган тафсир ва ақида китобларида илмга нисбат бериладиганлар жумласидан кўпчилик асос солган аслдир. Ушбу боб ва бу залолатнинг асоси юқорида баён қилинганидек ботинийлар ва мутакаллимлар томонидан бўлди.
Батаҳқиқ, ботинийлар руҳларни васила қилишни тақрир қилганларида, балки руҳларнинг жасаддан ажралгандан кейинги бошқаруви жасадда эканлигидаги амалга оширган ишидан улканроқ дея қайд этиб ўтганларида шундай дедилар: чунки улар жасадда бўлганида ушбу танада банд-(ҳибс) қилинган эди, кетолмасди-(ҳаракатлана олмасди), фақат ушбу тана тоқати етадиган нарсада тасарруф қиларди. Фақат ушбу тананинг қудрати етганича берарди, маън қиларди, оларди, кўтарарди. Аммо ушбу жасаддан ажралгач, батаҳқиқ, у ўзининг жўнаши-(ҳаракатланиши)га қайтади. Ҳамда жасадда бўлгандаги ҳолатидан улканроқ куч-қувватга тайёр бўлади. Жасад шаҳват, айб-(камчилик) ва касаллик ўрни. Руҳ эса унда банд, ҳибс қилинган. Агар руҳ бадандан ажралса жўнайди-(ҳаракатланади) ва жасадда гаровга қўйилганлигида бўлмаган куч-қувватга эга бўлиб қолади. Шундай бўлгач: ушбу куч ва бу руҳларни васила қилиш, Аллоҳ азза ва жалланинг ҳузурида воситачилик қилиши учун уларга интилиш, у мушрикларнинг восита қилиши каби эмас, дедилар. Чунки мушриклар санамларни восита қиладилар. Санамларнинг эса Аллоҳ азза ва жалла ҳузурида ўрни йўқ. Пок, солиҳ руҳларга келсак –анбиё ва авлиёларнинг руҳи- уларнинг Аллоҳ азза ва жалла ҳузурида ўз ўрни, мақоми, обрўси ва ҳурмати бор. Ушбу фарқни лозим қилиб қўйдилар. Шунинг учун бу воситачиликни тавҳид остига дохил бўлмайди дедилар. Улар наздидаги тавҳид рубубият тавҳидидир, улуҳият тавҳиди эмас. Яъни, Аллоҳ Бошқарувчи, яратишга Қодир, ўзгасидан Беҳожат, Ундан ўзга ҳар бир нарса Унга муҳтож дея иймон келтириш.
Бу мутакаллимларда тарқалиб кетди. Мутакаллимлар иймонни рўёбга чиқаришдаги ғоя рубубиятга иймон келтириш дедилар: “Ла илаҳа иллаллоҳ”га иймон келтиришнинг маъноси Аллоҳдан ўзга ҳақ Роб йўқ. Яъни, Аллоҳ азза ва жалланинг ёлғиз ўзи яратиш ва пайдо қилишга Қодир. Қачон шунга иқрор бўлса мўмин-у мусулмон бўлади. Улар наздида араб мушриклари ушбу эътиқодда бўлмаганлар. Улар юлдузлар яратади, ушбу санамлар яратади, фойда ва зарар беради дея эътиқод қилганлар. Аммо ким-ки рубубиятда Аллоҳни яккаласа, батаҳқиқ, у мўмин бўлади. Шунинг учун: “Ла илаҳа иллаллоҳ”нинг маъноси Аллоҳгина яратиш ва пайдо қилишга Қодирдир, дедилар.
Ёки бошқаси айтганидек: Аллоҳгина ўзгасидан Беҳожат, Ундан ўзга барча нарса Унга муҳтож. Ушбу фикр ва бу оғишиш мусулмонлар ўртасида тарқалиб кетди. Тавҳид борасида мутакаллим, ашъарий ва мўътазилаларнинг мазҳаби ҳукмрон-(устун) бўлганда аксар муфассир ва фуқаҳолар ушбу жирканч сўздан таъсирландилар. Шунинг учун Аллоҳдан ўзгасига ибодат қилиш зикр қилинган оятларни санамларга ибодат қилиш дея тафсир қилдилар. Шу боис бир қанча тоифалар шайх, имом Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб раҳимаҳуллоҳ даъватларини, қандай қилиб солиҳ кишилар ва авлиёларни санамлар каби қилиб қўяди?-дея инкор қилдилар.
Чунки санамларнинг руҳи йўқ. Солиҳ ва авлиёларнинг руҳлари эса Аллоҳ азза ва жалла ҳузурида пок, муқаддас.
Шунинг учун шайх раҳимаҳуллоҳ ушбу шубҳани ва унга жавобни келтириб, дедилар: “Агар: бу оятлар санамларга ибодат қилганлар ҳақида нозил бўлган. Ахир солиҳларни қандай қилиб санамлар каби қилмоқдасизлар? Ёки қандай қилиб пайғамбарларни санамлар қилиб қўймоқдасизлар?-деса, бас, унга юқоридагилар билан важоб беринг. Агар у, кофирлар рубубиятнинг бари Аллоҳ учун дея гувоҳлик берганларига, … иқрор бўлса…”.
Ушбу: “Унга юқоридагилар билан жавоб беринг”, сўзлари билан юқорида ўтган муқаддималарни назарда тутяптилар. “Агар у”, бу ушбу жавобга тафсилот киритишдир. “Агар у, кофирлар рубубиятнинг бари Аллоҳ учун дея гувоҳлик берганларига, … иқрор бўлса”. Унга кофирларнинг рубубиятга нисбатан ҳолатларини қойим қилиниши сўзларини ботилга чиқаришнинг аввалидир. Аллоҳ азза ва жалла бизга рубубият тавҳидининг муайян маънолари ва кофирлар рубубият тавҳидига иқрор бўлганлари ҳамда уларнинг ширки илоҳиёт тавҳиди жиҳатидан бўлганини баён қилди. Дарҳақиқат, У азза ва жалла буни кўплаб оятларда баён қилди. Аллоҳ азза ва жалланинг ушбу қавли каби:

وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ

“(Эй Муҳаммад), қасамки, агар сиз улардан: «Осмонлар ва ерни ким яратган?» деб сўрасангиз, албатта: «Уларни қудратли ва доно (Аллоҳ) яратган», дерлар. (Аммо ўзлари ҳеч нарса ярата олмайдиган бут ва санамларни У зотга шерик қилиб, уларга сиғинурлар)”. (Зухруф: 9). У азза ва жалланинг ушбу қавли:

وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ

“Қасамки, агар улардан «Осмонлар ва ерни ким яратган?» деб сўрасангиз албатта «Аллоҳ» дерлар”. (Луқмон: 25). У азза ва жалланинг ушбу қавли:

وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّن نَّزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِن بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ

“Қасамки, агар сиз улардан: «Осмондан сув ёмғир ёғдириб ерни «ўлганидан» сўнг «тирилтирган» зот ким?» — деб сўрасангиз, албатта улар: «Аллоҳ», деб (жавоб қилурлар). Сиз (уларга): «Эътироф этганларингиз учун Аллоҳга ҳамду сано бўлсин», деб айтинг. Йўқ, уларнинг кўплари ақл юргизмайдилар”. (Анкабут: 63). У азза ва жалланинг ушбу қавли:

قُلْ مَن يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ أَمَّن يَمْلِكُ السَّمْعَ والأَبْصَارَ

“(Эй Муҳаммад) айтинг: «Ким сизларга осмон ва заминдан ризқ берур ёки ким қулоқ-кўзларингизга эгалик қилур?!...”. (Юнус: 31). Ва бошқа оятлар. Намл сурасининг бошидаги оятлар. Ҳамда мушриклар рубубиятга иқрор бўлганлари баён қилинган –юқорида зикр қилинган- кўплаб оятлар.
Агар шунга иқрор бўлса, батаҳқиқ, шубҳасининг бир қисми кетди. Тоинки араб мушрикларининг ширки ушбу санамлар яратади ёки яратишга Қодир ёҳуд улар мулкда улуш-(насиба)га эга деб эътиқод қилишлари жиҳатидан бўлмаганини билсин. Шундай бўлар экан, биз: улар ушбу жиҳатдан бу санамлардан шафоатни ирода қилганлар, деймиз. У азза ва жалла айтганидек:

وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى

“У зотдан ўзга «дўстлар»ни («илоҳ») қилиб олган кимсалар: «Биз (ўша «илоҳ»ларимизга) фақат улар бизни Аллоҳга яқин қилишлари учунгина ибодат қилурмиз», (дерлар)”. (Зумар: 3). Ва У азза ва жалланинг ушбу қавли каби:

هَـؤُلاء شُفَعَاؤُنَا عِندَ اللّهِ

“Ана шу нарсалар Аллоҳ ҳузурида бизларнинг оқловчиларимиз”. (Юнус: 18). У азза ва жалланинг ушбу қавли:

أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ

“(Шунча) илоҳоларни битта илоҳ қилиб олибдими?! Ҳақиқатан бу жуда қизиқ нарса!”. (Сод: 5).
Демак, мушриклар ушбу санамларга илоҳиёт борасида эътиқод қўярдилар. Уларга воситачилик қилиш ва шафоат учун яқинлик ҳосил қилардилар. Бу эса иккинчи ҳужжат.
Биринчи ҳужжат: ушбу шубҳага раддия беришда: мушрикларнинг рубубиятга иқрор бўлишларидаги ҳолат.
Иккинчи ҳужжат: улар санамларга нисбатан фақат воситачилик қилиш ва шафоатни қасд қилганларини ёритиб бериш. Чунки Аллоҳ азза ва жалла бизга улар санамлар борасида яратади, ризқ беради, ёмғир ёғдиради, шамолларни эсдиради ва бундан бошқаларни эътиқод қилмаганларини баён қилди. Балки улардан шафоат ҳамда санамларни васила қилишни қасд қилганлар.
Учинчи ҳужжат: шайх шундан кейин ушбу қавллари билан ёдга олганлари: “Бироқ эслаб ўтганига биноан уларнинг фели билан ўзининг фели ўртасини ажратишни хоҳласа, унга кофирлар орасида санамларга дуо қилганлари бўлгани, улар орасида авлиёларга дуо қилганлари бўлганини ёдга олинг”. Юқорида изоҳланганидек мушрикларнинг Аллоҳдан ўзгасига ибодати тўрт турга қаратилган эди. Уларнинг хулосаси:
Улар сурати чизилган санамларга ибодат қилардилар.
Фаришталарга ибодат қилардилар
Анбиё ва авлиёларга ибодат қилардилар.
Дарахт ва тошларга ибодат қилардилар. Яъни, унга эътиқод қўйиб, ибодат қилардилар.
Ана шу турлар жумласидир. Дарахт ва тошлар остига қуёш, ой ва юлдузлар ҳам киради. Чунки улар ҳам тошдан ясалган эди. Ушбу турлардан ҳам бир тур остига бир қанча синфлар дохил бўлади.
Демак, арабларнинг ибодати бир турга қаратилган эмасди. Агар у далил истаса унга: мушрик ва кофирлардан иборат араб ва араб бўлмаганлар анбиё ва солиҳ кишиларга ибодат қилишгани жиҳатидан айтадиган бўлсак, бас, бу борада оятлар кўп. Аллоҳ азза ва жалланинг ушбу қавли каби:

مَّا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُلاَنِ الطَّعَامَ

“Масиҳ бинни Марям фақат бир пайғамбар бўлиб, ундан илгари ҳам кўп пайғамбарлар ўтгандир. Унинг онаси эса сиддиқа — Аллоҳга ҳаққи-рост иймон келтирган аёлдир. Иккалалари ҳам таом ер эдилар”. (Моида: 75). У азза ва жалланинг ушбу қавли:

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلَائِكَةِ أَهَؤُلَاء إِيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ
قَالُوا سُبْحَانَكَ أَنتَ وَلِيُّنَا مِن دُونِهِم

“(Эсланг, Аллоҳ) уларнинг (яъни мушрикларнинг) барчаларини тўплаб, сўнгра фаришталарга «Ана у (мушриклар) сизларга ибодат қилгувчи бўлганмидилар?» дейилган кунда. (Фаришталар): «Пок Парвардигор, Сен Ўзинг бизларнинг дўстимиздирсан, улар эмас…», дерлар”. (Сабаъ: 40-41). У азза ва жалланинг ушбу қавли:

أُولَـئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ

“Улар (илоҳ деб) илтижо қиладиган ўша кимсаларнинг ўзлари ҳам Парвардигорга қай бирлари яқинроқ бўлиш учун йўл изларлар”. (Исро: 57). У азза ва жалланинг ушбу қавли:

وَإِذْ قَالَ اللّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنتَ قُلتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلَـهَيْنِ مِن دُونِ اللّهِ

“Эсланг (эй Муҳаммад), Аллоҳ: «Эй Ийсо бинни Марям, одамларга: «Аллоҳни қўйиб, мени ва онамни илоҳ қилиб олинглар», деб сен айтдингми?» — деганида”. (Моида: 116). Аллоҳ азза ва жалланинг ушбу қавли:

أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى
وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى

“(Эй мушриклар, ўзларингизча сиғинаётган санамларингиз) — «Лот», «Уззо», ва яна учинчилари бўлмиш тубан «Манот» ҳақида ҳеч ўйлаб кўрдингларми?!”. (Нажм: 19-20). Лот солиҳ киши бўлиб, ҳожиларга талқон янчиб берарди. Вафот этди ва қабри устида эътикоф ўтирдилар.
Демак, уларга солиҳ кишилар ибодат қилингани ҳақидаги очиқ оятларни жамлаб берамиз. Сўнг ушбу учинчи ҳужжатнинг иккинчи даржасига келсак: Қуръонда яна Аллоҳ азза ва жалла мушриклар ибодат қилганлар тирик эмас, ўликлар эканини баён қилди, деймиз. Аллоҳ азза ва жалла Наҳл сурасида мушриклар билан кечган ҳужжатлашувни зикр қилганда айтгани каби. Аллоҳ азза ва жалла олиҳани васф қилиб шундай деди:

لاَ يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَهُمْ يُخْلَقُونَ
أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْيَاء وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ

“Бирон нарсани яратгувчи эмасдир, балки ўзлари яралгувчидирлар. (Улар) жонсиз ўликлардир. Ва улар қачон қайта тирилишларини ҳам сеза олмайдилар”. (Наҳл: 20-21). Ушбу оятда арабларнинг мушрик ва кофирлари ибодат қилган нарсалар бирор нарса яратмагани ва ўзлари махлуқ экани, улар тириклар эмас, ўликлар экани баён қилинди. Аллоҳ таолонинг ушбу қавли маъноси:

أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْيَاء

“(Улар) жонсиз ўликлардир”. (Наҳл: 21). Улар ҳозир тириклик сифатида эмас. Балки улар ўлим сифатидадир. Бу эса улар ушбу васфдан олдин тирик бўлганликларини англатади. Чунки ўлик дея сифатланган нарса, бундан олдин тирик бўлгандир.
У азза ва жалла бу ўринда деди:

أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْيَاء

“(Улар) жонсиз ўликлардир”. Сўнг буни ушбу қавли билан таъкидлади:

وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ

“Ва улар қачон қайта тирилишларини ҳам сеза олмайдилар”. (Наҳл: 21). Яъни, қачон қайта тирилишларини билмайдилар. Қайта тириладиган нарса, у ҳаёт бўлиб, вафот этган дея сифатланадиган ўликдир. Бу эса жонсиз жисм ва санамлар (бу васфдан) ташқарида экани ҳақида очиқ-ойдин. Қайта тириладиганлар жин, инс ва ҳайвондан иборат жонли нарсалар. Шу ўринда маълум бўлдики, (юқорида) инсдан иборат ибодат қилинганлар мақсад қилинган. Шундай бўлар экан, араблар фақат тош васфига эга бўлган санамларга ибодат қилган деган даъво ботилдир. Юқорида араблар ва улардан олдингилар санамларга нима учун боғланганлари баён қилинди. Чунки улар ушбу санам муайян сурат кўринишида ишланган. Унга ушбу суратнинг руҳи ёки улар айтганидек руҳонияти тушади. Агар сурат башар суратида бўлса, хитоб қилинган вақт унга (санамга) (ушбу инсон) руҳи тушади, агар сурат фаришта суратида бўлса хитоб қилинган вақт фаришта ҳозир бўлади деб эътиқод қилардилар. Даъво қилишларича шундай эди. Улар: санамга хитоб қилган эдик, у бизга ҳам хитоб қилди. Унга гапирган эдик, у ҳам бизга гапирди. Ундан сўраган эдик, у бизга жавоб берди, деган сўзларида содиқлар. Бироқ уларга пок руҳлар жавоб бермаган. Балки уларга жирканч руҳлар, шайтон ва жинларнинг руҳлари жавоб берган.
Шунинг учун Аллоҳ азза ва жалла Сабаъ оятида айтдики:

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلَائِكَةِ أَهَؤُلَاء إِيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ
قَالُوا سُبْحَانَكَ أَنتَ وَلِيُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ

“(Эсланг, Аллоҳ) уларнинг (яъни мушрикларнинг) барчаларини тўплаб, сўнгра фаришталарга «Ана у (мушриклар) сизларга ибодат қилгувчи бўлганмидилар?» дейилган кунда. (Фаришталар): «Пок Парвардигор, Сен Ўзинг бизларнинг дўстимиздирсан, улар эмас. Йўқ, улар жинларга ибодат-итоат қилар эдилар. Уларнинг кўплари (жинларга) иймон келтиргувчидирлар», дерлар”. (Сабаъ: 40-41). Яъни, уларга ҳақиқатда хитоб қилган ва уларни бунга туширганлар жинлардан бўлган шайтонлардир. Дарҳақиқат, Аллоҳ азза ва жалла деди:

أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ
وَأَنْ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ

“Мен сизларга «Эй Одам болалари, шайтонга ибодат қилмангиз, чунки у сизларга очиқ душмандир. Менгагина ибодат қилинглар! Мана шу Тўғри йўлдир», деб буюрмаганмидим?!”. (Ясин: 60-61). Шайтоннинг залолатга бошлаши асло шаҳват жиҳатидан эмас. Балки у энг улкан залолатга бошлади. У ҳам бўлса Аллоҳ азза ва жалладан ўзгасига ибодат қилиш борасидадир.
Демак, ушбу шубҳанинг жавоби ҳужжатнинг уч турини ўз ичига олади:
Биринчи: мушрикларнинг ибодати рубубиятга иқрор бўлишлари билан бўлди. Ва оятларни келтирасиз.
Иккинчи: улар ибодат қилган олиҳаларидан –гарчи санам бўлса-да- фақат воситачилик қилиши ва шафоатни ирода қилганлар. Оятларда зикр қилинганидек.
Учинчи: оятларда ушбу маъбудотлар фақат санам бўлмагани, балки у маъбудотлар инсон, фаришта ва жинлардан иборат бўлгани зикр қилинди. Фаришталарга ибодат қилинди. Солиҳ кишиларга ибодат қилинди. Авлиё ва анбиёларга ибодат қилинди.
Агар шу маълум ва аниқ-равшан бўлса, бас, ушбу ҳужжатнинг хотимасига ўтамиз. Айтамизки: ушбу ҳужжат ва юқорида ўтганидек ушбу ҳужжатга раддия бериш аниқ-равшан. Бироқ натижаси қоляпти. У ҳам бўлса: воситачилик қилишнинг маъносини тушуниб олиш, тавассулнинг маъносини фаҳмлаш, шафоатнинг маъносини тушуниб олиш. Бу шайх раҳимаҳуллоҳ жавобларининг сўнгида келади. Бироқ бундан олдин муқаддима шуки, у ушбу уч ҳужжатга босқичма-босқич таслим бўлса, у билан шафоат ҳақида сўз очишга кўчасиз. Ушбу ҳужжатлардан олдин шафоат ҳақида гап очманг. Чунки шафоат ҳақидаги сўзда қовлий, феълий ва нақлий шубҳалар кўп. Ихтилоф вақтида мурожат қилиниши учун муҳкамга ва аниқ-равшан (сўз)га эҳтиёж сезади.
Демак, мушриклар билан ҳужжатлашиш вақтида уларга -агар: аввалгилар фақат санамларга ибодат қилганлар, деса- уч ҳужжат тақдим қилинади. Шулардан кейингина шафоат ҳақида гап очилади. Ана шу дамда шафоат маъноси, уларнинг василалари қандай бўлгани, тавассул маъноси ва шунга ўхшашлар баён қилинади.
Учинчи ҳужжатдаги икки даража ўртасидаги фарқ нима?
Учинчи ҳужжатдаги биринчи даража: оятларда анбиё ва солиҳларга ибодат қилингани очиқ зикр қилинди.
Унинг иккинчи даражаси: бу тўғри эмас, балки санамларга ибодат қилганлар, улар санамларга бевосита-(тўғридан-тўғри) ибодат қилмаганлар, деб айтиши кутилганидек унга: Аллоҳ азза ва жалла мушриклар дуо-илтижо қилганларни шундай дея баён қилди, деб айтилади:

أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْيَاء وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ

“Ўликлардир, тирик эмаслар ва қачон қайта тирилтирилишларини билмаслар”. (Наҳл: 21). Аҳқоф сурасининг бошидаги оятлар ҳам бунга очиқ-ойдин далолат қилади.
Демак, ҳужжатнинг иккинчи даражаси, улар солиҳларнинг суратларига шунчаки санам бўлгани учун ибодат қилмаганларини баён қилишдир. Балки улар тирик бўлиб, вафот этган ва қачон қайта тирилишини билмайдиганларга ибодат қилганлар.

Агар: кофирлар улардан истаганлар. Мен эса Аллоҳ фойда ва зарар берувчи, Бошқарувчи дея гувоҳлик бераман. Фақат Ундан истайман. Солиҳлар бошқарувдан бирор нарсага эга эмас. Бироқ уларни қасд қилиб Аллоҳдан уларнинг шафоатларини умид қиламан, деса…
Жавоб шундай: батаҳқиқ, бу кофирларнинг сўзи билан баб-баробар. Ва унга Аллоҳ таолонинг ушбу қавлини ўқиб беринг:

وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى

“У зотдан ўзга «дўстлар»ни (илоҳ) қилиб олган кимсалар: «Биз (ўша илоҳларимизга) фақат улар бизни Аллоҳга яқин қилишлари учунгина ибодат қилурмиз», (дерлар)”. (Зумар: 3). Ва Аллоҳ таолонинг ушбу қавли:

وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَضُرُّهُمْ وَلاَ يَنفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هَـؤُلاء شُفَعَاؤُنَا عِندَ اللّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللّهَ بِمَا لاَ يَعْلَمُ فِي السَّمَاوَاتِ وَلاَ فِي الأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ

“Улар Аллоҳни қўйиб, ўзларига зиён ҳам, фойда ҳам етказа олмайдиган нарсаларга ибодат қиладилар ва: «Ана шу нарсалар Аллоҳ ҳузурида бизларнинг оқловчиларимиз», дейдилар. Айтинг: «Аллоҳга осмонлар ва ердаги У зот билмайдиган нарсаларни (шерикларни) билдириб қўймоқчимисизлар?!» Аллоҳ уларнинг (мушрикларнинг) ширкларидан пок ва юксак бўлган зотдир”. (Юнус: 18). Шуни билгинки, ушбу уч шубҳа улар наздидаги энг катта нарса-(“далил”). Агар Аллоҳ уни ўз Китобида ёритиб берганини билиб олсанг ва уни яхшилаб тушуниб олсанг, бас, ундан кейингилари осондир.
Шарҳ:
У келтирган ушбу шубҳалар –у ҳам бўлса: улар шафоатни қасд қилишлари- бироз тақрирга эҳтиёж сезади. Мушрик, мушрикларга ўхшашлар ва мушрикларни ҳимоя қилувчилар: Аллоҳ азза ва жалла сабабларни сабаб ортидан келадиган нарсалар натижаси қилди. Кийимни иссиқ ва совуқни даф қилиш сабаби қилди. Қаламни ёзишлик сабаби қилди. Таомни очликни тўсиш сабаби қилди. Ичимлик ва сувни чанқоқни тўсиш сабаби қилди ваҳаказо, дейдилар.
Айтадиларки: Ушбу сабаблар фойдали экани ҳамда анбиё, авлиё ва солиҳлар ўлимдан кейин фойда бермасликларига ақл қандай бовар қилсин? Шак-шубҳа йўқки, уларнинг қадри олийроқ ва сабаб бўлишда ушбу нарсалардан улканроқдир. Ахир: таом фойда беради, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам эса фойда бермайдилар деб айтишга қандай тил борсин? –уларнинг айтишига кўра-. Кийим фойда беради, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам эса ўлганларидан кейин фойда бермайдилар ёки авлиё ва солиҳ кишилар фойда бермайди дейишга қандай тил борсин? Шафоат ва тавассулни қайдлаб ўтишликда сабаб ва сабаб ортидаги нарсаларга боғланиш жиҳатидан сизга кириб келадилар-(йўл топмоқчи бўладилар).
Бунинг жавоби эса мушриклар ҳолатини билиш билан бўлади. Мушриклар ширк келтирган вақт ушбу сабабларни сабабчи қилиб олишнигина хоҳлаганлар. Ийсо алайҳиссалом, унинг онаси, Лот, солиҳ кишилар ва қабрларга юзланган кезлари нима учун юзлангандилар? Уларда мустақил (яратиш, ризқ бериш…)ни эътиқод қилганларми? Жавоб: йўқ. балки уларга сабаб дея эътиқод қўйганлар. Демак, сабабга оид шубҳа шафоат шубҳасининг муқаддимасидир. Улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ёки авлиё ва солиҳ кишилардан шафоат сўрашнинг ҳечқиси йўқ (деган фикрга) етиш учун сабабийлик (мавзуси)ни қайдлаб ўтадилар.
Демак, мушрикларнинг ибодатини тушуниб олишингиз ушбу шубҳанинг асосига болта уради. Мушриклар ибодатини фаҳмлаб олишингиз билан шафоат ҳақидаги сўзга муқаддима бўлган ушбу шубҳани олиб келган кимсага раддия беришга қодир бўласиз.
Сабаблар –шариатда маълум бўлганидек- икки турли:
Рухсат берилган сабаблар
Ҳаром қилинган сабаблар
Ҳар бир сабабни қўллаш шариатда жоиз эмас. Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам ўлганларидан кейин сабаб бўлишлари ёки солиҳ кишилар ўлганларидан кейин сабаб бўлиши, бу мужодала ва ҳужжат вақтида: икки эҳтимоли бор: сабаб бўлишлари эҳтимоли бор ва сабаб бўлмасликлари эҳтимоли ҳам бор, деймиз. Чунки тақсимот ва тўғри мужодала талаби шундай бўлишлари эҳтимол қилинади ва шундай бўлмасликлари ҳам эҳтимол қилинади дея тақсимот киритишимизни талаб этади. Энди олдингиларнинг ҳолатига назар ташлайлик. Айтамизки: Аллоҳ азза ва жалла бизга шаҳидларнинг руҳлари Ўзининг ҳузурида олий мақомда экани ҳамда бизга: шаҳид ўликдир, деб айтишимиз жоиз эмаслигини баён қилди. Аллоҳ азза ва жалла айтганидек:

وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاء وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ

“Ва Аллоҳ йўлида ҳалок бўлган шаҳидлар ҳақида: «Булар ўликлар», демангиз! Йўқ, улар тириклардир, лекин сизлар сезмайсизлар”. (Бақара: 154). У азза ва жалла деди:
“Аллоҳ йўлидаги жангда ўлдирилган зотларни ҳаргиз ўликлар деб ўйламанг! Йўқ, улар тириклардир! У зотлар Аллоҳ ўз фазлу карами билан берган неъматлардан хушнуд ҳолларида баҳраманд бўлмоқдалар”. (Оли Имрон: 169-170). Аввалгилари Бадр шаҳидлари, Уҳуд шаҳидлари ва улар кўп. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида иккинчи йилдан у киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафотларигача ушбу сабабга назар ташлайлик. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам томонларидан бирор нарса-(сўз, фел ёки тақрир) ёки Қуръондан нозил бўлган оятда у фойдали сабаб дея фараз қилганимизда ҳам ушбу сабабдан фойдаланишимизга кўрсатма бўлганми? Ишонч билан (айтамизки) бирор киши: оят ёки ҳадис ёҳуд саҳобаларнинг розияллоҳу анҳум фелида улар шаҳидларнинг руҳларига, -ҳолбуки улар Қуръон матни билан тириклардир- ушбу сабабдан фойдаланиш учун юзланганликлари мавжуд, деб айтмайди. (Шайхул Ислом Ибн Таймия раҳимаҳуллоҳ “Ар-Родду аълал Бакрий” (1/93)да шундай дедилар: “Ўлик ёки ғойиб кишидан ўтиниб ёрдам сўраш хоҳ пайғамбар ёки валий бўлсин жорий қилинмаган. Ва у солиҳ амаллар жумласидан ҳам эмас. Агар жорий қилинган ёки яхши амал бўлганида, албатта, улар уни билувчироқ ва унга ўзувчироқ-(барчадан олдин қилган) бўлардилар. Салафларнинг бирортасидан бундай қилгани саҳиҳ эмасдир”. Сўзи тугади). Мушриклар юзланаётган анбиёлардан ўзга солиҳ киши ва авлиёларнинг ҳолати, шак-шубҳа йўқки, улар Аллоҳ азза ва жалла Раббиларининг ҳузурида ризқланаётган тириклар дея гувоҳлик берган ушбу шаҳидлардан ҳолати-(даражаси) озроқдир. Чунки улар шаҳидлик васфида уларга шерик бўлмади. Пайғамбарлар эса шаҳидлардан даражада олийроқ ва юқорироқдир.
Шундай бўлар экан, бу ижмо турларининг энг олийси бўлмиш нубувват замонидаги қатъий ижмога айланганки, ушбу сабаб агар у фойда беради дея фазаз қилинганда ҳам, батаҳқиқ, улар уни қасддан тарк этдилар. Ва бу ҳақда бирор нарса нозил бўлмади. Бу эса у бефойда сабаб, рухсат берилмаган сабаб эканига далолат қилади. Бу бир жиҳатдан.
Иккинчи даража: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафот этганларидан кейин ва у киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам Рофиқул Аъло-(энг олий Ҳамроҳ) билан бирга эканларида, бу саҳобалар розияллоҳу анҳум наздида аниқ-равшан эди. Шунга қарамай на саҳобалар ва на тобеъинлар Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам руҳларидан талаб қилиб ва уни сабаб қилиб юзланмаганлари қатъийдир. Бу эса иккинчи ижмо бўлиб, бир қанча асрлар шу асосда ўтди.
Учинчи ижмо: ҳижратнинг ўн еттинчи йили, қурғоқчилик йилида одамлар бошига мусибат тушганда, одамларга торлик, фалокат, қаҳатчилик ва очлик етканда Умар розияллоҳу анҳу ёмғир сўраганликлари нақл қилинган ҳодиса. Бухорий ва бошқаларда маъруф ҳадисда у киши (розияллоҳу анҳу) нутқ ийрод қилиб, шундай дедилар: “Эй Аллоҳ! Биз Сенга пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламни васила қилар эдик, бизга сув берардинг. Биз Сенга (ҳозир) пайғамбаримизнинг амакисини васила қиляпмиз, бизга сув бер”. (Ровий) айтади: “Шунда улар устига ёмғир ёғди”. “Биз Сенга пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламни васила қилар эдик, бизга сув берардинг”. Яъни, ҳаётлик чоғларида. “Биз Сенга (ҳозир) пайғамбаримизнинг амакисини васила қиляпмиз, бизга сув бер”. Ҳозир Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг амакилари билан ёмғир сўраяпмиз. Эй Аббос! (Ўрнингдан) туриб, дуо қил. Аббос розияллоҳу анҳу туриб, дуо қилди. Одамлар унинг дуосига омин деб турдилар. (Бухорий (1010) Анас розияллоҳу анҳудан ривоят). Бу, улар Аббоснинг дуоси сабабли фойда олганларига ҳамда Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам дуоси сабабли, бу ношаръий сабаб эканини билганлари учун фойдаланишни талаб қилмаганларига қатъий далолат қилади. Кимки Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга у кишидан дуо талабида юзланса, батаҳқиқ, у шариатга хилоф ва ширкдир. Чунки саҳобалар афзални ташлаб, афзал бўлмаганга юзланишлари мумкин эмас. (Даражаси) озроққа юзланиб, энг олий бўлмиш Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламни тарк этишлари мумкин эмас. Ҳолбуки улар у киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳаётлик чоғларида у киши қодир бўлган нарсаларда у кишидан ўтиниб ёрдам сўрардилар, у киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам қодир бўлган нарсаларда у кишидан шафоат сўрардилар ваҳаказо. Бу эса учинчи ижмо. Чунки ҳадис саҳиҳдир.
Ана шу қарор топган бўлса айтамизки: бунинг бари у фойдали сабаб деб фараз қилганимизда. Бироқ у рухсат берилмаган сабабдир. Гоҳида маст қилувчи ичимлик фойдали бўлади. Бироқ унга рухсат берилмаган. Аллоҳ азза ва жалла ароқ ва қимор ҳақида шундай деди:
“Буларда катта гуноҳ ва одамлар учун фойдалар бор”. (Бақара: 219). Шунга қарамай уни ҳаром қилди. У киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Даволанинглар. Ҳаром билан даволанманглар”. (Абу Довуд (3874), Байҳақий “Кубро” (10/5) Абуд Дардо розияллоҳу анҳудан ривоят). Ва дедилар: “Аллоҳ шифо топишингизни сизларга ҳаром қилган нарсаларда жо қилмади”. (Ибн Ҳиббон (4/233), Табароний “Кабир” (23/326), Абу Яъло “Муснад” (12/402) Умму Салама розияллоҳу анҳодан ривоят).
Ана шу маълум бўлган бўлса айтамизки: демак, ушбу сабаб фойда беради деб фараз қилинганда ҳам, батаҳқиқ, у ушбу уч тур ижмога биноан шариатда рухсат берилмаган ҳаром сабабдир. Сўнг улар билан ҳужжатлашишнинг иккинчи даражасига кўчиб, шундай деймиз: ҳақиқатда бу сабаб дунёда бефойдадир. У ҳам бўлса шафоат жиҳатидан боғланган нарсаларидир. Яна айтамзки: ушбу сабаб рухсат берилмаган ва шариатда рад қилинган экани қарор топди. Чунки у мушрикларнинг ширки. Нима учун бу сабаб ҳақиқатда бефойда деб айтяпмиз? Қуйидагиларга биноан:
Биринчи: Аллоҳ азза ва жалла Ийсо алайҳиссалом ҳамда у киши онасининг руҳи уларга фойда ҳам, зарар ҳам бермаслигини Қуръон матни билан баён қилди. У азза ва жалла деди:
“Масиҳ бинни Марям фақат бир пайғамбар бўлиб, ундан илгари ҳам кўп пайғамбарлар ўтгандир. Унинг онаси эса сиддиқа — Аллоҳга ҳаққи-рост иймон келтирган аёлдир. Иккалалари ҳам таом ер эдилар. (Эй Муҳаммад), оят-ҳужжатларни уларга қандай баён қилишимизни кўринг, сўнг уларни қандай бўҳтон томонга оғаётганларни кўринг! Айтинг: «Аллоҳни қўйиб, сизлар зарар ҳам, фойда ҳам беришга эга бўлмаган нарсаларга ибодат қиласизми? Аллоҳ эшитгувчи, билгувчидир»”. (Моида: 75-76).
Демак, Моида сурасидаги ушбу икки оятда –ва шайх раҳимаҳуллоҳ келтириб ўтганларда- биринчисида анбиё ва солиҳ кишиларнинг руҳларига юзланиш баён қилинди. Чунки Ийсо алайҳиссалом пайғамбарларнинг улул азмларидан. Оналари эса Аллоҳнинг солиҳа, итоаткор бандаларидан. Демак, улар пайғамбар ҳамда солиҳ аёл, пайғамбарнинг онаси, элчиларнинг улул азмларидан бирининг онасига юзландилар. Аллоҳ азза ва жалла уларнинг ушбу руҳларга юзланишлари бефойда сабабга боғланиш дея баён қилди. Далил нима? Айтдики:
“Айтинг: «Аллоҳни қўйиб, сизлар зарар ҳам, фойда ҳам беришга эга бўлмаган нарсаларга ибодат қиласизми?”. Бу эса ушбу сабаб бефойда эканига далолат қилади. Аллоҳ азза ва жалла Жин сурасидаги бошқа оятда Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламни шундай деб айтишга амр қилганини васф қилиб айтдики:
“Айтинг: «Албатта мен сизларга на бир зиён ва на бир тўғри йўл беришга эга эмасдирман”. (Жин: 21). У азза ва жалла Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларга на зиён ва на тўғри йўл беришга эга эмасликларини баён қилди. Аллоҳ азза ва жалла ҳаётлик чоғларида фойдали сабаб қилган нарсаларда мустасно. У киши соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларни иймонга ҳидоят қилиш, уларни залолатдан ҳидоят сари қутқариш, зулуматлардан нурга олиб чиқиш нуқтаи назаридан ҳаётлик чоғларида фойдали сабабларнинг энг улканларидан эдилар. У киши соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг вафотларидан кейин ҳидоят сабаби ҳамда Аллоҳ у кишини дунёда қодир қилган нарсалар ботилга айланди-(пучга чиқди). Чунки У азза ва жалла анбиё ва солиҳ кишилар ўзларига ибодат қилган кимсаларга на фойда ва на зарарга эга эмасликларини баён қилди. Дарҳақиқат, У азза ва жалла деди:
“Барча оламларни (охират азобидан) қўрқитгувчи бўлсин деб Ўз бандаси (Муҳаммад)га Фурқон — Қуръон нозил қилган зот — Аллоҳ баракотли - Буюкдир. У — осмонлар ва ернинг подшоҳлиги Ўзиники бўлган, бола-чақа қилмаган, подшоҳликда бирон шериги бўлмаган ва барча нарсани яратиб (аниқ) ўлчов билан ўлчаб қўйган зотдир. (Мушриклар) эса У зотни қўйиб, …илоҳларни ушладилар (яъни ўшаларга сиғиндилар)”. (Фурқон: 1-3). Уни Аллоҳ азза ва жалланинг боласи бор деб эътиқод қилган кимсаларга боғлади. У азза ва жалла деди:
“(Мушриклар) эса У зотни қўйиб, бирон нарса ярата олмайдиган, (балки) ўзлари яралгувчи бўлган, (ўзгалар у ёқда турсин, ҳатто) ўзларига ҳам бирон зиён ё фойда эга бўлмайдиган ва на (бировларга) ўлим беришга, на ҳаёт беришга ва на қайта тирилтиришга эга бўлмайдиган илоҳларни ушладилар (яъни ўшаларга сиғиндилар)”. (Фурқон: 3).
Демак, буларнинг бари ушбу сабаблар бефойда эканини маълум қилмоқда. Балки у (сабаблар) ўзининг тириклигида ёки қиёмат куни фойдалидир. Қандай? Чунки Аллоҳ азза ва жалла уларни ушбу икки тур ҳаётда фойдали сабаблар қилди. Бу эса ҳужжатда босқичма-босқич боришлик ҳамда имом раҳимаҳуллоҳ зикр қилганларини изоҳлашдир. Ёдга олган нарсалари билан бу маъноларни очган у кишидир, (албатта), Аллоҳ азза ва жалланинг тавфиқидан кейин.
“Агар: кофирлар улардан истаганлар. Мен эса Аллоҳ фойда ва зарар берувчи, Бошқарувчи дея гувоҳлик бераман. Фақат Ундан истайман. Солиҳлар бошқарувдан бирор нарсага эга эмас. Бироқ уларни қасд қилиб Аллоҳдан уларнинг шафоатларини умид қиламан, деса… Жавоб шундай: батаҳқиқ, бу кофирларнинг сўзи билан баб-баробар”. Чунки улар (мушриклар) уларга шафоат қилишлари учунгина ибодат қилганлар. Шафоат учунгина уларга юзланганлар. Улар фойдали сабаблардир деб эътиқод қилганликлари учунгина уларни қасд қилганлар. Санам фойдали сабаб, руҳ фойдали сабаб, пайғамбарнинг руҳи фойдали сабаб, бут ва қабр фойдали сабаб, жин Аллоҳ азза ва жалла ҳаром қилган нарсаларда фойдали сабаб деб эътиқод қилганлар. Бу эса Аллоҳ азза ва жалла Қуръонда баён қилган ширк жумласидандир.
“Ва унга Аллоҳ таолонинг ушбу қавлини ўқиб беринг:
“У зотдан ўзга «дўстлар»ни (илоҳ) қилиб олган кимсалар: «Биз (ўша илоҳларимизга) фақат улар бизни Аллоҳга яқин қилишлари учунгина ибодат қилурмиз», (дерлар)”. (Зумар: 3). Ва Аллоҳ таолонинг ушбу қавли:
“Улар Аллоҳни қўйиб, ўзларига зиён ҳам, фойда ҳам етказа олмайдиган нарсаларга ибодат қиладилар ва: «Ана шу нарсалар Аллоҳ ҳузурида бизларнинг оқловчиларимиз», дейдилар. Айтинг: «Аллоҳга осмонлар ва ердаги У зот билмайдиган нарсаларни (шерикларни) билдириб қўймоқчимисизлар?!» Аллоҳ уларнинг (мушрикларнинг) ширкларидан пок ва юксак бўлган зотдир”. (Юнус: 18)”. Сўнг дедилар: “Шуни билгинки, ушбу уч шубҳа улар наздидаги энг катта нарса-(“далил”). Агар Аллоҳ уни ўз Китобида ёритиб берганини билиб олсанг ва уни яхшилаб тушуниб олсанг, бас, ундан кейингилари осондир”. Аллоҳ таоло у кишини ўзининг кенг раҳматига олсин. Мушрикларнинг шубҳалари ва улар борасида ҳужжатлашиш, тўғрисини ва ҳужжат важҳини баён қилиш уни (шубҳани) аниқлаш ва уни нотўғрилигини исботлаб беришда қанчалар ҳам узоқни кўра билганлар. Тавҳид даъвати имоми раҳимаҳуллоҳ наздида шубҳалар аниқ-равшан бўлган. Китоб ва Суннат фиқҳи ва шубҳаларга рад бериш у киши наздида энг аниқ-равшан ва энг очиқ-ойдин бўлган. Аллоҳ у кишининг қалбини шунга очган. Аслида эса кўпчиликка шубҳалар келиб, уларга тарқатилса, батаҳқиқ, иккиланиб қоладилар. Бироқ Аллоҳ азза ва жалла Ўзининг фазли ва неъмати ила ушбу даъватни қойим қилиш ва тавҳидни баён қилиш билан у кишининг қалбини очди.