57-савол: Қазои қадарга иймон келтириш қандай бўлади?
Аллоҳ махлуқотларнинг тақдирини белгилаб қўйган, Аллоҳ хоҳлагани бўлади ва У хоҳламаги бўлмаслигини жазм-(қатъийлик) ва тасдиқлашлик билан бўлади.
Аллоҳ таоло деди: «Албатта Биз ҳар бир нарсани (аниқ) ўлчов билан яратдик» (Қамар: 49).
58-савол: Тақдир даражалари қанча?
Тақдир даражалари тўртта:
Биринчи: Илм.
Аллоҳ таоло ҳар бир нарсани Билувчи. Бўлган, бўлаётган ва бўладиган нарсаларни ва у қандай бўлишини кенг қамровли, иҳота қилувчи илми билан билади. Унинг илми билмагандан кейин янгиланадиган-(билиб қоладиган) эмас ва билганидан кейин унутишлик етмайди, дея иймон келтирамиз.
Иккинчи: Китобат қилиш-(ёзиш): Аллоҳ Лавҳул Маҳфузда қиёмат кунигача бўладиган нарсани ёзганлигига иймон келтирамиз.
Аллоҳ таоло деди: «(Фиръавн) деди: «У ҳолда аввалги авлодларнинг ҳоли недир? (Яъни Роббинг уларни ҳам азоблаганми?)» (Мусо) айтди: «Улар ҳақидаги билим Роббим ҳузуридаги Китобда — Лавҳул-Маҳфуздадир. Роббим адашмас ва унутмас»» (Тоҳа: 51-52).
Учинчи: Хоҳиш-(ирода): Аллоҳ таоло дарҳақиқат, осмонлар ва ердаги барча нарсани ирода қилган. Ҳар бир нарса фақат Унинг хоҳиши билан бўлади. У хоҳлагани бўлади ва У хоҳламагани бўлмайди.
Аллоҳ таоло деди: «Бирон нарсани (яратишни) ирода қилган вақтида Унинг иши фақатгина «Бўл», демоқлигидир. Бас у (нарса) бўлур — вужудга келур» (Ясин: 82).
Тўртинчи: Яратишлик даражаси: Аллоҳ таоло ҳар бир амал қилувчи ва унинг амалини, ҳар бир ҳаракат қилувчи ва унинг ҳаракатини, ҳамда ҳар бир сокин турувчи ва унинг сукунатини яратгандир.
Аллоҳ таоло деди: «Ҳолбуки сизларни ҳам, қилаётган амалларингизни ҳам Аллоҳ яратган-ку?!» (Соффат: 96).
59-савол: Бандаларнинг феъллари борасидаги саҳиҳ ақида нима?
Бандалар ўз амалларида қудратга эга ҳамда уларни хоҳиш, иродаси бор. Аллоҳ таоло уларни, хоҳиш, қудрат ҳамда сўз ва амалларини Яратувчисидир. Улардан содир бўлган сўз ва амаллар ҳақиқатда уларнинг ўзларига изофа қилинади. Шунга кўра ажрланадилар ёки жазоланадилар.
Улар фақат Аллоҳ таоло қодир қилган нарсагагина қодирдирлар. Ва фақат Аллоҳ таоло хоҳлаган нарсанигина хоҳлайдилар.
Аллоҳ таоло деди: «Албатта бу (сура) бир панд-насиҳатдир. Бас, ким хоҳласа (бу панд-насиҳатни қабул қилиб), Роббиси томонга йўл тутур. (Эй инсонлар), сизлар фақат Аллоҳ хоҳлаган вақтдагина (У зот томонга йўл тутишни) хоҳларсизлар (яъни, бирон иш Аллоҳнинг хоҳиш-иродасисиз бўлмас). Албатта Аллоҳ билим ва ҳикмат эгаси бўлган зотдир» (Инсон: 29-30).
60-савол: (Аввал) ўтган тақдир амалдан тўсиб, (шунга) таяниб қолишни олиб келадими?
(Аввал) ўтган тақдир амалдан тўсмайди. Худди (ана шу қадарга) таяниб қолишни олиб келмаганидек.
Шунинг учун Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам асҳобларини тақдир (аввал) ўтгани, унинг жорий бўлаётгани ҳамда қаламлар шунга биноан қуриганидан хабардор қилганларида, у киши соллаллоҳу алайҳи ва салламга: «Бизга ёзилган нарсага таяниб, амал қилишни тарк этмаймизни?» - дейилди.
У киши (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Йўқ. Амал қилинглар. Ҳар бир (киши нима учун яратилинган бўлса шунга) муяссар қилингандир» - дедилар. Сўнг (ушбу оятларни) ўқидилар: «Ана энди ким (ўз мол-давлатидаги камбағал-бечораларга берилиши лозим бўлган закот ва бошқа садақотларни) ато этса ва (Аллоҳдан) қўрқса. Ҳамда гўзал оқибатни (яъни жаннат бор эканини) тасдиқ этса. Бас, Биз уни осон йўлга муяссар қилурмиз. Энди ким (Аллоҳ йўлида хайр-саховат кўрсатишдан) бахиллик қилса ва (ўзини Аллоҳ ҳузуридаги ажр-мукофотлардан) беҳожат билса. Ҳамда гўзал оқибатни (яъни Аллоҳ ваъда қилган жаннатни) ёлғон деса. Бас, Биз уни (дунё ва охиратда бахтсиз бўладиган) оғир йўлга «муяссар» қилурмиз!» (Лайл: 5-10) (Бухорий (4947), Муслим (2647)).
Тақдирнинг, унга (тақдирга) етказадиган ўз сабаблари бор. Худди никоҳ фарзандга сабаб, экинчилик ҳосил бўлишига сабаб бўлганидек. Шунингдек, солиҳ амал жаннатга киришга сабаб, ёмон амал эса дўзахга киришга сабабдир.